จิตร ภูมิศักดิ์

จิตร ภูมิศักดิ์ (ชื่อเกิด สมจิตร ภูมิศักดิ์; 25 กันยายน พ.ศ. 2473 – 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509) เป็นนักเขียน นักประวัติศาสตร์ นักภาษาศาสตร์ และนักเคลื่อนไหวฝ่ายซ้ายชาวไทย ผลงานของเขาได้รับการยกย่องให้เป็นหนึ่งในหนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่านจำนวน 3 รายการ

จิตร ภูมิศักดิ์
เกิด	สมจิตร ภูมิศักดิ์ 25 กันยายน พ.ศ. 2473 อำเภอประจันตคาม จังหวัดปราจีนบุรี ประเทศสยาม
เสียชีวิต	5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509 (35 ปี) อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร ประเทศไทย
สาเหตุเสียชีวิต	ถูกฆาตกรรมโดยการล้อมยิง
ชื่ออื่น	สหายปรีชา
ศิษย์เก่า	จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (อ.บ.)
อาชีพ	นักเขียน นักประวัติศาสตร์ นักภาษาศาสตร์ นักแปล กวี นักแต่งเพลง อาจารย์ นักเคลื่อนไหว
ผลงานเด่น	โฉมหน้าศักดินาไทย ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ศัพท์สันนิษฐานและอักษรวินิจฉัย
พรรคการเมือง	พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย (2508–2509)
ถูกกล่าวหา	กระทำการเป็นคอมมิวนิสต์
สถานะทางคดี	ถูกคุมขังก่อนพิจารณาคดี และยกฟ้อง
ลายมือชื่อ

จิตรเป็นนักวิชาการรุ่นใหม่ที่กล้าโต้แย้งแนวคิดของปราชญ์คนสำคัญ ด้วยการให้เหตุผลที่ลุ่มลึกและเป็นระบบ ผลงานการค้นคว้าทางวิชาการของเขามีความโดดเด่นทั้งความแปลกใหม่และความลึกซึ้ง ขณะเดียวกัน จิตรยังมีแนวคิดคัดค้านเผด็จการและการใช้อำนาจกดขี่ของชนชั้นนำมาโดยตลอด

แม้เขาจะมีผลงานครอบคลุมหลายแขนง แต่อุดมการณ์ทางการเมืองและเศรษฐกิจกลับเป็นปฏิปักษ์กับระบอบทหารซึ่งต่อต้านคอมมิวนิสต์อย่างเข้มข้นในขณะนั้น จึงทำให้จิตรตัดสินใจเข้าร่วมกับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย (พคท.) ก่อนถูกยิงเสียชีวิตในเวลาต่อมา อย่างไรก็ดี ผลงานและแนวคิดของเขายังคงเป็นแรงผลักดันทางปัญญาที่มีส่วนต่อการก่อเกิดเหตุการณ์วันมหาวิปโยคเมื่อวันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 และยังคงมีอิทธิพลสืบมาจนถึงปัจจุบัน

ประวัติ

จิตร ภูมิศักดิ์ ในวัยเด็ก

จิตร ภูมิศักดิ์ เกิดเมื่อวันที่ 25 กันยายน พ.ศ. 2473 ที่อำเภอประจันตคาม จังหวัดปราจีนบุรี เดิมมีชื่อว่า "สมจิตร ภูมิศักดิ์" ต่อมาได้เปลี่ยนชื่อเป็น "จิตร" เพียงคำเดียว ตามนโยบายของจอมพล แปลก พิบูลสงคราม ซึ่งกำหนดแนวทางการตั้งชื่อบุคคลให้สะท้อนความแตกต่างทางเพศอย่างชัดเจน เป็นบุตรของศิริ ภูมิศักดิ์ เสมียนสรรพสามิต กับแสงเงิน ฉายาวงศ์ บิดาของจิตรได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้มีความคิดก้าวหน้าและทันสมัยกว่าคนทั่วไปในยุคเดียวกัน โดยเปิดรับเทคโนโลยีและแนวคิดใหม่ ๆ จากต่างประเทศเข้ามาใช้ในชีวิตประจำวัน ซึ่งมีอิทธิพลต่อการปลูกฝังแนวคิดและทัศนคติของจิตร ทำให้เขาเติบโตขึ้นพร้อมมุมมองที่เปิดกว้างและล้ำหน้ากว่าเยาวชนส่วนใหญ่ในสมัยนั้น

ใน พ.ศ. 2479 จิตรได้ติดตามบิดา ซึ่งรับราชการเป็นนายตรวจสรรพสามิต เดินทางไปรับราชการที่จังหวัดกาญจนบุรี และเข้าศึกษาระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนประจำจังหวัดกาญจนบุรี กระทั่ง พ.ศ. 2482 ครอบครัวย้ายมาพำนักที่จังหวัดสมุทรปราการ อย่างไรก็ตาม เพียงเจ็ดเดือนต่อมาบิดาได้รับคำสั่งให้ย้ายไปปฏิบัติราชการที่เมืองพระตะบอง (ซึ่งในปัจจุบันอยู่ในประเทศกัมพูชา) จิตรจึงย้ายตามไปศึกษาในระดับมัธยมศึกษา ณ เมืองดังกล่าว

ต่อมา ครอบครัวได้แยกย้ายกลับประเทศไทย โดยมารดาเดินทางไปประกอบอาชีพค้าขายที่จังหวัดลพบุรี ส่วนจิตรพร้อมพี่สาวย้ายเข้ามาศึกษาต่อในจังหวัดพระนคร จิตรได้เข้าศึกษาที่โรงเรียนเบญจมบพิตร (ปัจจุบันคือโรงเรียนมัธยมวัดเบญจมบพิตร) ก่อนสอบเข้าในระดับมัธยมศึกษาตอนปลายที่โรงเรียนเตรียมอุดมศึกษา และในเวลาต่อมาได้เข้าศึกษาในระดับปริญญาตรีที่คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมีบทบาทสำคัญต่อการหล่อหลอมแนวคิดทางวิชาการและการเมืองของเขาในภายหลัง

ในด้านชีวิตส่วนตัว จิตรเคยมีความสัมพันธ์กับ เวียน เกิดผล ตั้งแต่สมัยศึกษาอยู่ระดับมัธยมศึกษา ทั้งสองใช้ชีวิตอยู่ร่วมกันเป็นระยะเวลาหนึ่ง อย่างไรก็ตาม ความสัมพันธ์ดังกล่าวสิ้นสุดลงโดยมิได้มีการสมรส

การเคลื่อนไหวทางการเมือง

จิตรขณะเดินทางไปเยี่ยมชมนครวัด ประเทศกัมพูชา

จิตรเริ่มเป็นที่รู้จักในวงกว้างจากเหตุการณ์ "โยนบก" เมื่อครั้งที่เขาดำรงตำแหน่งสาราณียกรของหนังสือประจำปีจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ใน พ.ศ. 2496 ในการจัดทำหนังสือครั้งนั้น จิตรได้ปรับเปลี่ยนเนื้อหาจากรูปแบบตามประเพณีที่มุ่งเสนอภาพลักษณ์ของมหาวิทยาลัย ไปสู่การนำเสนอข้อเขียนเชิงวิพากษ์วิจารณ์ที่สะท้อนปัญหาสังคม และประณามการเอารัดเอาเปรียบในสังคมไทย ผลงานดังกล่าวสร้างความไม่พอใจแก่ฝ่ายผู้มีอำนาจ หนังสือที่กำลังจัดพิมพ์ถูกตำรวจสันติบาลสั่งอายัด และจิตรยังถูกเรียกเข้าสอบสวนที่หอประชุมใหญ่ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เหตุการณ์บานปลายเมื่อกลุ่มนิสิตที่นำโดย สีหเดช บุนนาค จากคณะวิศวกรรมศาสตร์ เข้าจับตัวจิตรแล้วโยนลงจากเวทีหอประชุม ส่งผลให้เขาได้รับบาดเจ็บและต้องเข้ารักษาตัวในโรงพยาบาลหลายวัน ต่อมา มหาวิทยาลัยได้แต่งตั้งคณะกรรมการสอบสวนและมีมติให้ลงโทษพักการเรียนจิตรเป็นเวลา 1 ปี ใน พ.ศ. 2497

ระหว่างถูกพักการเรียน จิตรได้ประกอบอาชีพเป็นครูสอนภาษาไทยที่โรงเรียนอินทร์ศึกษา แต่สอนอยู่ได้เพียงระยะสั้นก็ถูกให้ออกจากงาน โดยถูกกล่าวหาว่ามีความคิดหัวก้าวหน้าเกินไป หลังจากนั้นจิตรได้เข้าทำงานที่หนังสือพิมพ์ ไทยใหม่ และเริ่มสร้างสรรค์งานเขียนเชิงวิจารณ์ด้านต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นการวิจารณ์วรรณกรรม หนังสือ และภาพยนตร์ โดยใช้นามปากกาหลากหลาย เช่น "บุ๊คแมน" และ "มูฟวี่แมน" ผลงานดังกล่าวได้รับการยกย่องว่ามีคุณค่าทางวิชาการและเปิดมิติใหม่ให้แก่วงการวิจารณ์ในสังคมไทย

งานเขียนที่สำคัญที่สุดชิ้นหนึ่งของเขาคือ โฉมหน้าศักดินาไทย ซึ่งวิเคราะห์พัฒนาการทางสังคมและโครงสร้างอำนาจของไทยตามแนวคิดวัตถุนิยมทางประวัติศาสตร์ในสำนักลัทธิมากซ์ ผลงานชิ้นนี้กลายเป็นหมุดหมายสำคัญของการศึกษาประวัติศาสตร์เชิงวิพากษ์ในประเทศไทย และถูกนำมาศึกษาอย่างกว้างขวางทั้งในแวดวงวิชาการและการเมือง

หลังสิ้นสุดโทษพักการเรียนใน พ.ศ. 2498 จิตรกลับเข้าศึกษาต่อจนสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาอักษรศาสตร์บัณฑิตใน พ.ศ. 2500 จากนั้นได้รับการบรรจุเป็นอาจารย์ที่วิทยาลัยเพชรบุรีวิทยาลงกรณ์ และยังได้ศึกษาต่อระดับปริญญาโทที่วิทยาลัยวิชาการศึกษาประสานมิตร (ปัจจุบันคือมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ)

ชีวิตของเขาเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่เมื่อวันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2501 จิตรถูกจับกุมในข้อหากระทำการอันเป็นคอมมิวนิสต์ และถูกนำตัวไปควบคุมในสถานที่ต่าง ๆ ก่อนถูกส่งไปคุมขังที่เรือนจำกลางคลองเปรมใน พ.ศ. 2503 กระทั่งวันที่ 3 ธันวาคม พ.ศ. 2506 อัยการศาลทหารกรุงเทพ ได้ยื่นฟ้องตามพระราชบัญญัติป้องกันการกระทำอันเป็นคอมมิวนิสต์ พ.ศ. 2495 แต่ศาลทหารมีคำพิพากษายกฟ้อง โดยให้เหตุผลว่า รัฐบาลได้ออกกฎหมายนิรโทษกรรมในโอกาสครบรอบ 25 พุทธศตวรรษแล้ว การดำเนินคดีดังกล่าวจึงเป็นการฟ้องซ้ำ ศาลมีคำสั่งปล่อยตัวจิตรเมื่อวันที่ 30 ธันวาคม พ.ศ. 2507

อย่างไรก็ดี ภายหลังการปล่อยตัว จิตรยังคงถูกเจ้าหน้าที่รัฐติดตามและคุกคามอย่างใกล้ชิด ทำให้ในเดือนตุลาคม พ.ศ. 2508 เขาตัดสินใจเดินทางเข้าสู่ชนบทภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เพื่อเข้าร่วมการต่อสู้กับการปกครองโดยระบอบเผด็จการทหารภายใต้รัฐบาลจอมพล ถนอม กิตติขจร ในนาม "สหายปรีชา" จนกระทั่งวันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509 จิตรเสียชีวิตจากการถูกล้อมยิงโดยกลุ่มอาสาสมัครและเจ้าหน้าที่รัฐ บริเวณทุ่งนากลางป่าละเมาะ บ้านหนองกุง ตำบลคำบ่อ อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร

ด้วยบทบาททางความคิดและการต่อสู้ จิตรได้รับการยกย่องให้เป็นหนึ่งในนักคิดนักปฏิวัติสำคัญของไทย บางครั้งถูกขนานนามว่าเป็น "เช เกบารา เมืองไทย"

ผลงานเขียน

จิตรมีความสามารถในด้านภาษาศาสตร์และนิรุกติศาสตร์อย่างมาก และยังมีความสามารถระดับสูงในด้านอื่น ๆ เช่น ประวัติศาสตร์ ถือว่าเป็นอัจฉริยะบุคคลของไทยคนหนึ่ง ในด้านภาษาศาสตร์นั้น จิตรมีความเชี่ยวชาญในภาษาฝรั่งเศส ภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต ภาษาเขมร โดยเฉพาะภาษาเขมรนั้น จิตรมีความเชี่ยวชาญทั้งภาษาเขมรปัจจุบันและภาษาเขมรโบราณด้วย นอกจากนี้ จิตรได้เขียนพจนานุกรม"ภาษาละหุ" (มูเซอ) โดยเรียนรู้กับชาวมูเซอขณะอยู่ในคุกลาดยาว

ผลงาน 3 รายการของเขาได้รับยกย่องเป็น หนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน ประกอบด้วย โฉมหน้าของศักดินาไทยในปัจจุบัน (2500), ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ และ บทกวีของจิตร ภูมิศักดิ์

รายการบทความและงานเขียนเท่าที่ปรากฏเช่น

• จากพญาฝันถึงทยอยใน (2496)
• นวนิยายเรื่องขวัญเมือง
• การปฏิวัติในฝรั่งเศส
• ตำนานนครวัด (2498-2499)
• ศิลปะเพื่อชีวิต ศิลปะเพื่อประชาชน (2500)
• บทบาททางวรรณคดีของพระมหามนตรี (2500)
• ชีวิตและศิลปะ (2500-2501)
• โฉมหน้าของศักดินาไทยในปัจจุบัน (2500)
• เพลงยาวบัตรสนเท่ห์ (2500)
• คนขี่เสือ งานแปล (2501)
• โองการแช่งน้ำ และ ข้อคิดใหม่ในประวัติศาสตร์ไทยลุ่มน้ำเจ้าพระยา (2505)
• ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และ ขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ฉบับสมบูรณ์ เป็นผลงานรวมเล่มระหว่าง ข้อเท็จจริงว่าด้วยชนชาติขอม กับ ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และ ขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ
• ศัพท์สันนิษฐานและอักษรวินิจฉัย
• ภาษาและนิรุกติศาสตร์
• บทวิเคราะห์วรรณกรรมยุคศักดินา
• ความเรียงว่าด้วยศาสนา งานแปล
• ว่าด้วยงานศิลปะวรรณคดี งานแปล
• เสียงเพลงแห่งการต่อต้าน
• บทวิเคราะห์มรดกวรรณคดีไทย
• โคทาน งานแปล
• นิราศหนองคายวรรณคดีที่ถูกสั่งเผา
• บทวิพากษ์ว่าด้วยศิลปวัฒนธรรม
• ความอบอุ่นอันอ่อนหวาน
• คาร์ลมาซ์ก งานแปล
• แม่ งานแปล
• กรณี'โยนบก' ๒๓ ตุลา
• พระเจ้ากำเนิดข้ามาเสรี
• ความใฝ่ฝันแสนงาม
• หลุมฝังศพของดนตรีไทย

บทเพลงและบทกวีเท่าที่ปรากฏ

• เพลง ภูพานปฏิวัติ
• เพลง มาร์ชเยาวชนไทย
• เพลง มาร์ชกรรมกร
• เพลง เปิบข้าว
• เพลง ธรรมศาสตร์-จุฬาฯ ชิงชัย
• เพลง แสงดาวแห่งศรัทธา
• เพลง ทะเลชีวิต
• บทกวี เธอคือหญิงรับจ้างแท้ใช่แม่คน
• บทกวี อะไรแน่ ศาสนา ข้าสงสัย
• บทกวี ฉันท์ ๒๙ มีน์ ๙๓ งานถวายพระเพลิง
• บทกวีของจิตร ภูมิศักดิ์

นามปากกา

นามปากกา ของจิตรมีเป็นจำนวนมาก เช่น

นาคราช ศูล ภูวดล ศรีนาคร ทีปกร สมสมัย ศรีศูทรพรรณ ศิลป์ พิทักษ์ชน สมชาย ปรีชาเจริญ สุธรรม บุญรุ่ง

ขวัญนรา สิทธิ ศรีสยาม กวีการเมือง กวี ศรีสยาม บุคแมน มูฟวี่แมน (มูวี่แมน) ศิริศิลป์ อุดมทรรศน์ จักร ภูมิสิทธิ์ ฯลฯ

อนุสรณ์

ป้ายโฆษณาสุขสันต์วันเกิดจิตรเมื่อปี 2563

อนุสาวรีย์จิตร ภูมิศักดิ์ตั้งอยู่ที่บ้านหนองกุง ตำบลคำบ่อ อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร ซึ่งเป็นสถานที่จัดงานวัน "จิตร ภูมิศักดิ์" ในวันที่ 5 พฤษภาคม ของทุกปี

ในวันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2547 ปานชัย บวรรัตนปราณ ผู้ว่าราชการจังหวัดสกลนคร (ในขณะนั้น) ร่วมกับ องค์การบริหารส่วนจังหวัดสกลนคร และเทศบาลตำบลคำบ่อ ดำเนินการปรับภูมิทัศน์บริเวณที่จิตรถูกยิงเสียชีวิต พร้อมสร้างรูปปั้นจิตรแบบครึ่งตัวไว้ในพื้นที่ดังกล่าว ในโอกาสการรำลึก 80 ปีชาตกาลจิตร ภูมิศักดิ์ ในวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2553 ได้มีพิธีวางศิลาฤกษ์การสร้างอนุสรณ์สถานจิตร ภูมิศักดิ์ และมีพิธีเปิดเมื่อวันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2556 ราษฎารานุสาวรีย์ของจิตร ภูมิศักดิ์ เป็นผลงานของสันติ พิเชฐชัยกุล

ใน พ.ศ. 2563 กรรมการนิสิตคณะวิศวกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยออกแถลงการณ์ขอโทษกรณีโยนบกจิตร

อ้างอิง

1. "25 กันยายน 2473 วันเกิด จิตร ภูมิศักดิ์ นักคิด-นักประวัติศาสตร์ที่ "ก่อเกิด" สองครั้ง". ศิลปวัฒนธรรม. 25 กันยายน 2016.
2. "จากโซ่ตรวนถึงความตายวาระสุดท้ายแห่งชีวิตจิตร ภูมิศักดิ์". 18 ตุลาคม 2002. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 27 พฤศจิกายน 2013. สืบค้นเมื่อ 10 มกราคม 2014.
3. ธนาพล อิ๋วสกุล และคณะ. 5 พ.ค. 2509 จิตร ภูมิศักดิ์ จบชีวิตอย่างไร้ค่าที่สกลนคร ก่อนกำเนิดอีกครั้งหลัง 14 ตุลาฯ ศิลปวัฒนธรรม ฉบับพฤษภาคม 2547. สืบค้นเมื่อ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2564. ISSN 0125-3654.
4. วีรชน, คนกล้า (7 พฤศจิกายน 2017). "ชีวประวัติบุคคลสำคัญ จิตร ภูมิศักดิ์". นักปราชญ์ประชาธิปไตย. สืบค้นเมื่อ 10 ตุลาคม 2021.
5. "บิดาและมารดาของจิตร ภูมิศักดิ์". สามัญชนบนถนนประชาธิปไตย. สืบค้นเมื่อ 16 กุมภาพันธ์ 2015.
6. Artyasit Srisuwan (29 เมษายน 2018). "อัณฑะมาร์กซ ผู้หญิงของจิตร ภูมิศักดิ์ : เรื่องรักและความป่วยไข้ของนักคิดนักเขียน". The MATTER.
7. จิตร ภูมิศักดิ์ กับกรณีโยนบก “28 ตุลาคม 2496” ศิลปวัฒนธรรม ฉบับพฤษภาคม 2547, สืบค้นเมื่อ 28 ตุลาคม พ.ศ. 2563. ISSN 0125-3654.
8. จิตร ภูมิศักดิ์ (2007). ประพต เศรษฐกานนท์ (บ.ก.). โฉมหน้าศักดินาไทย (9 ed.). นนทบุรี: สำนักพิมพ์ศรีปัญญา. ISBN 9789748075242.
9. ธรรมเกียรติ กันอริ (กันยายน 1974). "โฉมหน้าศักดินาไทยในสายตาของจิตร ภูมิศักดิ์" (PDF). สังคมศาสตร์ปริทัศน์. 12 (9): 82–94. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 10 ตุลาคม 2021. สืบค้นเมื่อ 10 ตุลาคม 2021.
10. "54 ปี "จิตร ภูมิศักดิ์" เผด็จการปลิดชีวิตกลางป่า ถูกตั้งศาลเตี้ย จับโยนบก". ข่าวสด. 5 พฤษภาคม 2020.
11. ""จิตร ภูมิศักดิ์" กับชีวิตในห้องขังกองปราบปทุมวัน เผยสภาพชีวิตใน "คอมมูน"". ศิลปวัฒนธรรม. 5 May 2022. สืบค้นเมื่อ 31 July 2022.
12. "จิตร ภูมิศักดิ์ เมื่อถูกปล่อยตัวจากคุกลาดยาว". มติชนออนไลน์. 5 May 2022. สืบค้นเมื่อ 31 July 2022.
13. "วันนี้ในอดีต/เดือนพฤษภาคม, 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509 : จิตร ภูมิศักดิ์ ถึงแก่อสัญกรรม". หอจดหมายเหตุ อัครสังฆมณฑลกรุงเทพฯ. 22 พฤษภาคม 2017.
14. 50 ปีจิตร ภูมิศักดิ์ เช เมืองไทย Voice TV สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2016.
15. "5 พฤษภาคม 2509: จิตร ภูมิศักดิ์ ถูกยิงเสียชีวิต". The Momentum. 5 May 2022. สืบค้นเมื่อ 31 July 2022.

แหล่งข้อมูลอื่น

• โครงการจัดพิมพ์สรรพนิพนธ์ ของจิตร ภูมิศักดิ์ เก็บถาวร 2009-12-14 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน รวบรวมผลงานเขียนของจิตร ภูมิศักดิ์