อรรถกถา

อรรถกถา (บาลี: อตฺถกถา; อ่านว่า อัดถะกะถา) คือคัมภีร์ที่รวบรวมคำอธิบายความในพระไตรปิฎกภาษาบาลี เรียกว่า คัมภีร์อรรถกถา บ้าง ปกรณ์อรรถกถา บ้าง อรรถกถา จัดเป็นแหล่งความรู้ทางพระพุทธศาสนาที่มีความสำคัญรองลงมาจากพระไตรปิฎก และใช้เป็นหลักฐานอ้างอิงอย่างแพร่หลายในวงการศึกษาพระพุทธศาสนา

แหล่งที่มาของคัมภีร์อรรถกถา ถูกแบ่งเป็น 2 ทฤษฎี ในการศึกษาเถรวาทดั้งเดิม เชื่อกันว่าคัมภีร์อรรถกถามีมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล เนื่องจากมี "พุทธสังวัณณิตอรรถกถา" คำอธิบายจากพระพุทธเจ้าและ "อนุพุทธสังวัณณิตอรรถกถา" คำอธิบายจากพระอรหันต์ที่ทำการสังคายนาอยู่ในนั้น

อรรถกถาในส่วนของพระพุทธเจ้าทรงอธิบายเอง อยู่ในปกิณณกเทสนา เป็นเรื่องที่เล็กน้อยที่ท่านรวบรวมเอาไว้จัดไว้ในชั้นอรรถกถาก็มี อรรถกถาในส่วนของพระอริยสาวกอธิบาย ในบางที่ได้แสดงชี้แจงคำที่ยากและอาจนำไปสู่ความเข้าใจผิดได้ พระอรหันต์เหล่านั้นท่านมีความพิเศษท่านรู้พุทธประสงค์ขององค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าว่าพระองค์ตรัสอย่างนี้ๆมุ่งหมายถึงสิ่งใดไม่ผิดพลาด ซึ่งผู้ที่มีภูมิความรู้แปลพระบาลีปฐมภูมิได้ ท่านจะเข้าใจว่า การแสดงธรรมของพระพุทธเจ้ามาในรูปของ อุเทส [หัวข้อยกขึ้นแสดง มีทั้งพระคาถา และจุณณียะ] และปริปุจฉา [คำอธิบายในแต่ละอุเทสนั้น ๆ] เป็นไปในทิศทางเดียวกันและคล้อยตามกันไม่มีข้อใดบทความใดที่ขัดแย้งกัน

และทฤษฎีที่ 2 คือไม่ใช่คำสอนของพระพุทธเจ้า แต่เป็นคัมภีร์ที่อธิบายความหรือคำที่ยากในพระไตรปิฎกให้เข้าใจง่ายขึ้น โดยยกศัพท์ออกมาอธิบายเป็นศัพท์ ๆ บ้าง ยกข้อความหรือประโยคยาว ๆ มาขยายความให้ชัดเจนขึ้นบ้าง แสดงทัศนะและวินิจฉัยของผู้แต่งสอดแทรกเข้าไว้บ้างไม่สามารถเชื่อถือได้ทั้งหมดเนื่องจากอรรถกถาเป็นเนื้อหาที่ถูกแต่งขึ้นใหม่ ซึ่งสิ่งเหล่านั้นบางอย่างไม่ได้ถูกระบุไว้ในพระไตรปิฎก เช่น 1. การที่พระพุทธเจ้าแสดงธรรมแก่พระมารดาบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ 2. การที่พระพุทธเจ้าให้พระอานนท์ทำพระปริตร 3. มีการแต่งบัวเหล่าที่ 4 เพิ่มเติมขึ้นมา ซึ่งในพระไตรปิฎกมีกล่าวไว้แค่ 3 เหล่า ดังนั้นผู้ที่อ่านหรือศึกษาคัมภีร์อรรถกถาควรใช้วิจารณญาณในการศึกษาว่าส่วนไหนเชื่อถือได้ มีความสมเหตุผล และส่วนไหนไม่ควรเชื่อถือ เป็นสิ่งที่ขัดกับหลักคำสอนของพระพุทธเจ้า

ลักษณะการอธิบายความในพระไตรปิฎกของอรรถกถานั้น ไม่ได้นำทุกเรื่องในพระไตรปิฎกมาอธิบาย แต่นำเฉพาะบางศัพท์ วลี ประโยค หรือบางเรื่องที่อรรถกถาจารย์เห็นว่าควรอธิบายเพิ่มเติมเท่านั้น ดังนั้นบางเรื่องในพระไตรปิฎกจึงไม่มีอรรถกถาขยายความ เพราะอรรถกถาจารย์เห็นว่าเนื้อหาในพระไตรปิฎกส่วนนั้นเข้าใจได้ง่ายนั่นเอง

ต้นฉบับใบลานประกอบด้วยอรรถกถาสองภาษา พร้อมข้อความภาษาบาลีและคำแปลภาษาสิงหล

ความเป็นมาของคัมภีร์อรรถกถาในทางประวัติศาสตร์

ความเป็นมาของคัมภีร์อรรถกถาในเชิงประวัติศาสตร์ แบ่งได้เป็น 2 อย่าง คือ

อรรถกถามีมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล
อรรถกถาเริ่มมีในสมัยสังคายนาครั้งที่ 3 ในรัชสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช พ.ศ. 236

แต่อย่างไรก็ตามในช่วงหลัง คัมภีร์อรรถกถาภาษาบาลีดั้งเดิมได้สูญหายจากประเทศอินเดียไป เหลือเพียงคัมภีร์อรรถกถาภาษาสิงหล ซึ่งพระมหินทเถระได้นำอรรถกถาในภาษาบาลีมาเผยแพร่ในเกาะลังกาตั้งแต่สมัยพระเจ้าอโศกมหาราช (พ.ศ. 236)

ดังนั้นในปี พ.ศ. 945 พระพุทธโฆสะ พระภิกษุชาวอินเดีย จึงได้รับอาราธนามาที่เกาะลังกาเพื่อแปลคัมภีร์อรรถกถากลับคืนสู่ภาษาบาลี ซึ่งคัมภีร์อรรถกถาที่มีอยู่ในปัจจุบันจึงเป็นผลงานการแปลของท่านพระพุทธโฆสะ

ทั้งนี้ อรรถกถาภาษาสิงหลโบราณที่พระอรรถกถาจารย์รุ่นต่อมา เช่น พระพุทธโฆสะและพระธัมมปาละ ได้ทำการเรียบเรียงขึ้นเป็นภาษามคธนั้น ต้นฉบับได้สูญหายไปหมดแล้ว แต่จากข้อมูลที่หลงเหลืออยู่ สามารถจำแนกแยกอรรถกถาโบราณเหล่านี้ออกเป็น 3 หมวด คือ