นิติภาวะ

บทความนี้มีการอ้างถึงคำสั่งศาล คำพิพากษา หรือคำวินิจฉัยของศาลในระบบซีวิลลอว์

นิติภาวะ (อังกฤษ: majority, full age หรือ lawful age; ละติน: sui juris) คือ ภาวะที่บุคคลเป็นผู้มีความสามารถใช้สิทธิทำนิติกรรมตามกฎหมายได้ด้วยตนเอง การบรรลุนิติภาวะย่อมเป็นไปตามที่กฎหมายกำหนดแล้วแต่กรณี

ผู้ที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะ เรียก "ผู้เยาว์" (อังกฤษ: minor) ซึ่งกฎหมายจำกัดความสามารถเอาไว้ โดยพิจารณาสรุปว่าผู้เยาว์ทั่วไปแล้วมีปรกติเป็นเด็กไม่อาจบริหารสติปัญญาได้ดีเท่าผู้ใหญ่ได้ จึงจำกัดความสามารถในการใช้สิทธิไว้ให้มีผู้ที่เรียก "ผู้แทนโดยชอบธรรม" (อังกฤษ: legal representative หรือ statutory agent) เป็นผู้ตัดสินใจใช้สิทธิแทน จนกว่าผู้เยาว์จะเติบโตเป็นผู้ใหญ่ก็จะมีความสามารถในการใช้สิทธิได้เต็มเปี่ยม เว้นแต่เขาจะกลายเป็นคนวิกลจริต (อังกฤษ: person of unsound mind), คนไร้ความสามารถ (อังกฤษ: incompetent person) หรือ คนเสมือนไร้ความสามารถ (อังกฤษ: quasi-incompetent person)

ผู้เยาว์จะบรรลุนิติภาวะเมื่อใดนั้น หลักเกณฑ์ย่อมแตกต่างกันไปในแต่ละประเทศ

ตามกฎหมายโรมันโบราณ ผู้เยาว์บรรลุนิติภาวะเมื่อมีอายุได้ยี่สิบห้าปีบริบูรณ์ตามเกณฑ์การแบ่งอายุดังต่อไปนี้^[1]

1. ช่วงทารก (ละติน: infantes) - อายุตั้งแต่เกิดจนถึงเจ็ดปี ทำนิติกรรมใด ๆ ไม่ได้เลย

2. ช่วงพาลก (ละติน: impuberes infantia majores) - อายุตั้งแต่เจ็ดปีถึงสิบสองปีสำหรับเด็กหญิง และถึงสิบสี่ปีสำหรับเด็กชาย ทำนิติกรรมได้โดยความยินยอมของผู้ใช้อำนาจปกครองซึ่งเรียกว่า "ทิวเทอร์" (ละติน: tutor) เว้นแต่เป็นนิติกรรมที่ผู้เยาว์มีแต่ได้กับได้ก็สามารถกระทำได้เลย

3. ช่วงวัยแรกรุ่น (ละติน: puberes) - อายุตั้งแต่สิบสี่หรือสิบสองปีถึงยี่สิบห้าปี ทำนิติกรรมได้อย่างช่วงพาลก แต่ผู้ใช้อำนาจปกครองจะเรียกว่า "เคียวเรเทอร์" (ละติน: curator)

ต่อมาในปลายพุทธศตวรรษที่ 24 กฎหมายในประเทศต่าง ๆ ส่วนมากกำหนดให้บุคคลบรรลุนิติภาวะเมื่ออายุได้ยี่สิบเอ็ดปีบริบูรณ์ เว้นแต่ในประเทศที่มีการปกครองระบอบสังคมนิยม จะบรรลุเมื่ออายุสิบแปดปีบริบูรณ์ ซึ่งในราวพุทธทศวรรษที่ 251 เป็นต้นมา ภาคพื้นยุโรปก็ทยอยเปลี่ยนมาเป็นบรรลุที่อายุสิบแปดปี ขณะที่ประเทศออสเตรียบรรลุที่สิบเก้าปี ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ที่ยี่สิบปี และประเทศบราซิลกับทั้งประเทศอาร์เจนตินาที่ยี่สิบเอ็ดปี^[2]

สำหรับประเทศไทยซึ่งใช้ ป.พ.พ. อันลอกเลียนมาจากประมวลกฎหมายแพ่งแห่งสวิตเซอร์แลนด์ หรือ "ซีวิลเกเซทซ์บุค" (เยอรมัน: Zivilgesetzbuch) นั้น ผู้เยาว์จึงบรรลุนิติภาวะเมื่อมีอายุครบยี่สิบปีบริบูรณ์เยี่ยงประเทศสวิตเซอร์แลนด์ โดย ม.19 ป.พ.พ. ว่า "บุคคลย่อมพ้นจากภาวะผู้เยาว์และบรรลุนิติภาวะเมื่อมีอายุยี่สิบปีบริบูรณ์"

นอกจากการบรรลุนิติภาวะเพราะมีอายุถึงเกณฑ์ตามที่กฎหมายกำหนดแล้ว ผู้เยาว์ยังสามารถบรรลุนิติภาวะได้โดยการสมรสอีกด้วย แม้เมื่อสมรสนั้นจะมีอายุไม่ถึงเกณฑ์บรรลุนิติภาวะก็ตาม

ตามกฎหมายไทยแล้วกำหนดว่า ผู้เยาว์ย่อมบรรลุนิติภาวะเมื่อทำการสมรสที่เป็นไปตามบทบัญญัติ ม.1448 ป.พ.พ. และตาม ม.1448 ป.พ.พ. นั้น การสมรสเกิดขึ้นได้สองกรณีด้วยกัน คือ

1. เมื่อผู้จะสมรสกันมีอายุได้สิบเจ็ดปีบริบูรณ์ และบิดาและมารดาทั้งสองฝ่ายหรือฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งในกรณีที่อีกฝ่ายหาตัวไม่แล้วก็ดี หรือผู้ปกครองในกรณีที่บิดาและมารดาไม่มีอำนาจปกครองบุตรแล้วก็ดี หรือผู้รับบุตรบุญธรรมก็ดี ได้ให้ความยินยอมแล้ว ทั้งนี้ หากผู้เยาว์เมื่ออายุครบสิบเจ็ดปีบริบูรณ์สมรสกัน แม้มิได้รับความยินยอมจากบุคคลดังกล่าวก็ตาม ก็จะบรรลุนิติภาวะโดยอัตโนมัติ

2. เมื่อศาลอนุญาตให้สมรสกันได้เพราะมีเหตุควรสมรส แม้คู่สมรสจะมีอายุยังไม่ถึงสิบเจ็ดปีบริบูรณ์ก็ตาม เหตุควรสมรส เช่น ฝ่ายหญิงตั้งครรภ์เมื่ออายุสิบหกปี เป็นต้น อย่างไรก็ดี ศาลจะไม่อนุญาตให้มีการสมรสกับผู้มีอายุต่ำกว่าสิบห้าปี เพราะโดยนิตินัยแล้วขัดกับ ม.279 ป.อ.

ผู้เยาว์ที่บรรลุนิติภาวะเพราะได้ทำการสมรสตามบทกฎหมายดังกล่าว แม้ต่อมาการสมรสสิ้นสุดลงในระหว่างที่อายุยังไม่ถึงเกณฑ์บรรลุนิติภาวะก็ไม่ต้องกลับไปเป็นผู้เยาว์อีก

ในกรณีที่การสมรสนั้นตกเป็นโมฆียะเพราะเป็นไปโดยฝ่าฝืน ม.1448 ป.พ.พ. เช่นว่า ผู้เยาว์อายุต่ำกว่าสิบเจ็ดปีสมรสกัน หรือศาลมิได้อนุญาตให้สมรสกันในกรณีที่อายุต่ำกว่าสิบเจ็ดปี เป็นต้น และต่อมาหากศาลสั่งให้การสมรสนั้นเป็นโมฆะขณะคู่สมรสยังไม่บรรลุนิติภาวะ ผลจะต่างไปจากกรณีก่อน เพราะในโมฆกรรม คู่กรณีจะกลับคืนสู่สถานะเดิมก่อนนิติกรรมอันเป็นโมฆะนั้นจะเกิดขึ้น ดังนั้น เมื่อการสมรสของผู้เยาว์ถูกศาลสั่งให้เป็นโมฆะขณะผู้เยาว์ยังไม่บรรลุนิติภาวะ ผู้เยาว์ที่เป็นคู่สมรสนั้นก็จะกลับคืนสู่สถานะเดิมก่อนได้สมรสกัน กล่าวคือมิได้บรรลุนิติภาวะอีก ทั้งนี้ ในการฝ่าฝืน ม.1448 ป.พ.พ. ดังกล่าว หากฝ่ายหญิงเกิดตั้งครรภ์ขึ้นก่อนคดีความจะมาถึงศาล ศาลจะสั่งให้การสมรสนั้นเป็นโมฆะมิได้ เพราะกฎหมายไทยถือว่าการสมรสนั้นสมบูรณ์แล้ว และให้สมบูรณ์ย้อนหลังไปถึงวันที่สมรสกัน ซึ่งผู้เยาว์ที่สมรสกันตามกรณีหลังนี้บรรลุภาวะนับแต่วันที่สมรสกันนั้น

ต่อไปนี้เป็นรายการอายุที่บรรลุนิติภาวะ ตามที่กฎหมายของแต่ละประเทศหรือเขตการปกครองกำหนดไว้

ผู้เยาว์ (อังกฤษ: adolescent, child, infant, minor, nonage หรือ person of infancy) คือ บุคคลที่ยังไม่บรรลุนิติภาวะ คือยังมีอายุไม่ถึงที่กฎหมายกำหนด หรือยังมิได้บรรลุนิติภาวะโดยประการอื่น เช่น โดยการสมรส

ตราบใดที่บุคคลยังเป็นผู้เยาว์อยู่จะมีความสามารถกระทำการต่าง ๆ ตามกฎหมายโดยจำกัด ตามกฎหมายไทยแล้ว นิติกรรมที่ผู้เยาว์กระทำลงจะมีผลสมบูรณ์ตามกฎหมายต่อเมื่อผู้เยาว์ได้รับความยินยอมจากบุคคลที่เรียก "ผู้แทนโดยชอบธรรม" (อังกฤษ: legal representative หรือ statutory agent) ซึ่งได้แก่ "ผู้ใช้อำนาจปกครอง" (อังกฤษ: parent) คือ บิดามารดาทั้งสองคน หรือมารดาในกรณีที่บิดามิใช่บิดาโดยชอบด้วยกฎหมายหรือถูกศาลเพิกถอนอำนาจปกครองบุตรเสีย ส่วนมารดานั้นเป็นมารดาโดยชอบด้วยกฎหมายของบุตรเสมอ, หรือ "ผู้ปกครอง" (อังกฤษ: guardian) ในกรณีที่บิดาและมารดาหาตัวมิได้แล้ว หรือถูกศาลเพิกถอนอำนาจปกครองบุตรเสีย นิติกรรมที่ผู้เยาว์กระทำลงโดยมิได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรมแล้ว ตกเป็นโมฆียะ

• ความสามารถของบุคคล