อักษรไทธรรม

อักษรธรรมล้านนามีพยัญชนะ 43 ตัว ได้แก่ พยัญชนะในวรรค 25 ตัว พยัญชนะอวรรค 10 ตัว และ พยัญชนะเพิ่ม 8 ตัว อย่างไรก็ดี อักษรไทยที่ปรากฏเป็นการปริวรรต (ถ่ายอักษร) เท่านั้น เสียงจริงของอักษรแสดงไว้ในสัทอักษร ซึ่งอาจจะออกเสียงต่างไปจากอักษรไทย

นอกจากนี้ ในทำนองเดียวกับอักษรมอญและเขมร อักษรธรรมล้านนายังมีพยัญชนะรูปตัวเชิง ซึ่งเป็นรูปของพยัญชนะที่ใส่ไว้ใต้พยัญชนะหรือสระ เรียกว่า หาง (ᩉᩣ᩠ᨦ) ตัวซ้อน (ᨲ᩠ᩅᩫᨪᩬ᩶ᩁ) ตัวห้อย (ᨲ᩠ᩅᩫᩉᩬ᩠ᨿ᩶) หรือ ตัวเสียบ (ᨲ᩠ᩅᩫᩈ᩠ᨿᨷ) พยัญชนะตัวเชิงใส่ไว้เพื่อทำหน้าที่เป็นตัวสะกดหรือห้ามไม่ให้พยัญชนะตัวข่ม (อักษรที่อยู่ด้านบนของตัวเชิง) ออกเสียงอะ (ในกรณีที่เขียนภาษาบาลีสันสกฤต) เช่น ᨻᩩᨴ᩠ᨵ (พุทฺธ) จะอ่านเป็น ปุ๊ด-ทะ ไม่อ่านว่า ปุ๊ด-ต๊ะ-ทะ นอกจากนี้ ตัวเชิงของอักษร ᩅ​ (ว) ᨿ​ (ย) และ ᩋ​ (อ) ยังใช้เป็นรูปสระได้ด้วย ทั้งนี้ พยัญชนะในวรรคและอวรรคจะมีตัวเชิงทุกตัว และโดยทั่วไปก็มีลักษณะคล้ายเดิมกับพยัญชนะปกติ ยกเว้นบางตัวซึ่งเปลี่ยนรูปไป เช่น ตัวเชิงของ ᨮ​ (ฐ) ᨻ (พ) ᨷ​ (บ) ᨶ​ (น) ᨾ​ (ม) ᨿ​ (ย)​ ᩁ (ร) ᩋ​ (อ) อย่างไรก็ดี อักษรบางตัวเช่น ᩃ (ล)​ ᨷ (บ)​ ᩁ (ร) อาจจะมีรูปตัวเชิงมากกว่าหนึ่งแบบ ซึ่งตัวเชิงแต่ละแบบอาจมีวิธีการใช้ที่แตกต่างกันในแต่ละปริบทหรือตามความนิยม ตัวอย่างเช่น รูป ◌᩠ᨷ​​​ จะใช้ในกรณีที่เป็นตัวสะกด ส่วนรูป ◌ᩝ จะใช้ในกรณีที่เป็นคำสะกดแบบพิเศษ เช่น ᨣᩴ᩵ᩝ​ (ก็บ่) ส่วนพยัญชนะเพิ่ม (ซึ่งแสดงในแถวตารางสีเหลือง) จะไม่มีรูปตัวเชิงแต่อย่างใดเนื่องจากประดิษฐ์ขึ้นภายหลัง อนึ่ง ในการป้อนอักขระอักษรธรรมด้วยระบบยูนิโคด จะสามารถแปลงพยัญชนะเป็นรูปตัวเชิงได้ด้วยการป้อนสัญลักษณ์ สะกด (รหัสอักขระ U1A60) (◌᩠) ซึ่งในขณะที่ป้อน จะปรากฏเป็นสัญลักษณ์กากบาทอยู่ใต้อักษร^[8]

ในส่วนของมาตราตัวสะกด อักษรธรรมล้านนาก็มีแม่ตัวสะกดเช่นดียวกับอักษรไทย คือ แม่กก แม่กบ แม่กด แม่กง แม่กม แม่เกย และ แม่เกอว โดยนิยมเรียกว่า แม่กัก แม่กับ แม่กัด แม่กัง แม่กัม แม่กัย และ แม่กัว อย่างไรก็ดีจะมีความแตกต่างจากอักษรไทยเล็กน้อย ตัวอย่างเช่น ตัว ᨫ (ฌ) ในอักษรธรรมล้านนาสามารถเป็นตัวสะกดในมาตราแม่กดได้ แต่กับอักษรไทยจะทำเช่นนี้ไม่ได้ อนึ่งอักษรธรรมล้านนาสามารถจัดหมวดหมู่ไตรยางศ์ได้ในทำนองเดียวกับอักษรไทยและอักษรลาว

วรรค	อักษร		รูปตัวเชิง	ชื่ออักษร		ปริวรรตเป็นอักษรไทย		ปริวรรตเป็นอักษรละติน		สัทอักษร		ไตรยางศ์
				คำอ่าน	สัทอักษร	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด	พยัญชนะต้น	ตัวสะกด
วรรค ก	ᨠ		◌᩠ᨠ	ก๋ะ	[kǎ]	ก	แม่กก	k	k	[k]	[k̚]	สูง
	ᨡ		◌᩠ᨡ	ข๋ะ	[xǎ], [kʰǎ]	ข	แม่กก	x, kh	k	[x], [kʰ]	[k̚]	สูง
	ᨢ[a]		—	ฃ๋ะ	[xǎ]	ฃ	แม่กก	x, kh	—	[x]	[k̚]	สูง
	ᨣ		◌᩠ᨣ	ก๊ะ	[ka᷇]	ค	แม่กก	k	k	[k]	[k̚]	ต่ำ
	ᨤ[a]		—	คะ, ฅะ	[xa᷇]	ฅ	แม่กก	x, kh	—	[x]	[k̚]	ต่ำ
	ᨥ		◌᩠ᨥ	ฆะ	[xa᷇], [kʰa᷇]	ฆ	แม่กก	x, kh	k	[x], [kʰ]	[k̚]	ต่ำ
	ᨦ		◌᩠ᨦ	งะ	[ŋa᷇]	ง	แม่กง	ng	ng	[ŋ]	[ŋ]	ต่ำ
2. วรรค จ	ᨧ		◌᩠ᨧ	จ๋ะ	[t͡ɕǎ]	จ	แม่กด	j, c	t	[t͡ɕ]	[t̚]	สูง
	ᨨ		-᩠ᨨ	ส๋ะ, ฉ๋ะ	[sǎ], [t͡ɕʰǎ]	ฉ	-	s, ch	—	[s], [t͡ɕʰ]	—	สูง
	ᨩ		-᩠ᨩ	จ๊ะ	[t͡ɕa᷇]	ช	แม่กด	j, c	t	[t͡ɕ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨪ[a]		—	ซะ	[sa᷇]	ซ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	ต่ำ
	ᨫ	, ,	-᩠ᨫ	ซะ, ชะ, ฌะ	[sa᷇], [t͡ɕʰa᷄]	ฌ	แม่กด	s, ch	t	[s], [t͡ɕʰa᷄]	[t̚]	ต่ำ
	ᨬ		-᩠ᨬ	ญะ (เสียงนาสิก)	[ɲa᷇]	ญ	แม่กน	ny, y	n	[ɲ], [j][b]	[n]	ต่ำ
3. วรรค ฏ	ᨭ		-᩠ᨭ	ระฏ๋ะ	[lǎ.tǎ]	ฏ, ฎ	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	สูง
	ᨮ	,	-᩠ᨮ , -ᩛ[c]	ระฐ๋ะ	[lǎ.tʰǎ]	ฐ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	สูง
	ᨯ		-᩠ᨯ	ระฑะ, ด๊ะ	[dǎ]	ฎ, ฑ, ด	แม่กด	d, th[d]	t	[d], [tʰ][d]	[t̚]	กลาง
	ᨰ		-᩠ᨰ	ระฒะ	[lǎ.tʰa᷇]	ฒ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨱ		-᩠ᨱ	ระณะ	[lǎ.na᷇]	น	แม่กน	n	n	[n]	[n]	ต่ำ
4. วรรค ต	ᨲ		-᩠ᨲ	ต๋ะ	[tǎ]	ต	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	สูง
	ᨳ		-᩠ᨳ	ถ๋ะ	[tʰǎ]	ถ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	สูง
	ᨴ		-᩠ᨴ	ต๊ะ	[ta᷇]	ท	แม่กด	t	t	[t]	[t̚]	ต่ำ
	ᨵ		-᩠ᨵ	ธะ	[tʰa᷇]	ธ	แม่กด	th	t	[tʰ]	[t̚]	ต่ำ
	ᨶ		-᩠ᨶ	นะ	[na᷇]	น	แม่กน	n	n	[n]	[n]	ต่ำ
5. วรรค ป	ᨷ		-᩠ᨷ , -ᩝ	บ๋ะ [a]	[bǎ]	บ	แม่กบ	b	p	[b][e]	[p̚]	กลาง
			-᩠ᨷ	ป๋ะ[f]	[pǎ]	ป	แม่กบ	p	p	[p][f][9][10]	[p̚]	สูง[10][9]
	ᨸ[a][g]		–	ป๋ะ	[pǎ]	ป	แม่กบ	p	p	[p]	[p̚]	สูง
	ᨹ		-᩠ᨹ	ผ๋ะ	[pʰǎ]	ผ	-	ph	–	[pʰ]	–	สูง
	ᨺ[a]		–	ฝ๋ะ	[fǎ]	ฝ	-	f	–	[f]	–	สูง
	ᨻ		-᩠ᨻ , -ᩛ[c]	ป๊ะ	[pa᷇]	พ	แม่กบ	p	p	[p]	[p̚]	ต่ำ
	ᨼ[a]		–	ฟะ	[fa᷇]	ฟ	แม่กบ	f	p	[f]	[p̚]	ต่ำ
	ᨽ		-᩠ᨽ	ภะ	[pʰa᷇]	ภ	แม่กบ	ph	p	[pʰ]	[p̚]	ต่ำ
	ᨾ		-᩠ᨾ , -ᩜ	มะ	[ma᷇]	ม	แม่กม	m	m	[m]	[m]	ต่ำ
6. อวรรค	ᨿ		-᩠ᨿ	ญะ (เสียงนาสิก)	[ɲa᷇]	ย	แม่เกย	ny, y	–	[ɲ], [j][b]	–	ต่ำ
	ᩀ[a]		–	ยะ, อยะ	[jǎ]	อย	-	y	–	[j]	–	กลาง
	ᩁ[h]		-᩠ᩁ , -ᩕ	ระ, ละ, ฮะ	[la᷇]	ร, ล, ฮ	แม่กน	r,[i] l, h	n	[r],[d][l],[d][h]	[n]	ต่ำ
	ᩃ		-᩠ᩃ​ , -ᩖ	ละ	[la᷇]	ล	แม่กน	l	n	[l]	[n]	ต่ำ
	ᩅ		-᩠ᩅ	วะ	[wa᷇]	ว	แม่เกอว	w	–	[w]	–	ต่ำ
	ᩆ		-᩠ᩆ	ศ๋ะ	[sǎ]	ศ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩇ		-᩠ᩇ	ษ๋ะ	[sǎ]	ษ	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩈ		-᩠ᩈ , -ᩞ	ส๋ะ	[sǎ]	ส	แม่กด	s	t	[s]	[t̚]	สูง
	ᩉ		-᩠ᩉ	หะ	[hǎ]	ห	-	h	–	[h]	–	สูง
	ᩊ		-᩠ᩊ	ฬะ	[la᷇]	ฬ	แม่กน	l	n	[l]	[n]	ต่ำ
	ᩋ	,	-ᩬ	อ๋ะ	[ʔǎ]	อ	-	–	–	[ʔ]	–	กลาง
	ᩌ[a]		–	ฮะ	[ha᷇]	ฮ	-	h	–	[h]	–	ต่ำ

หมายเหตุ

อักษรต่ำบางตัว ได้แก่ ᨦ​ (ง) ᨶ​ (น)​​ ᨾ (ม)​ ᨿ (ย) ᨬ​ (ญ) ᩁ​ (ร) ᩃ​ (ล) ᩅ​ (ว) จะไม่มีคู่อักษรสูงสำหรับผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ อักษรเหล่านี้เรียกว่าอักษรต่ำเดี่ยว ดังนั้นเพื่อให้สามารถผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ คู่อักษรสูงของอักษรเหล่านี้จะอยู่ในรูป ᩉ​ (ห) นำ โดยมีอักษรตัวตามอยู่ในรูปตัวเชิง ดังแสดงในตาราง โดยสำหรับอักษร ᨬ​ (ญ) จะนิยมใช้รูป ᩉ᩠ᨿ (หย) แทน^[11]

หมายเหตุ

อักษรธรรมล้านนามีพยัญชนะควบ 3 รูป คือ พยัญชนะควบตัวละ (ᩃ) พยัญชนะควบตัวระโรง (ᩕ) และ พยัญชนะควบตัววะ (ᩅ) โดยมีเพียงพยัญชนะควบตัววะเท่านั้นที่เป็นพยัญชนะควบแท้ ส่วนพยัญชนะควบตัวละ และควบตัวระโรง เป็นพยัญชนะควบไม่แท้ สาเหตุที่มีรูปพยัญชนะควบ 3 รูป (เหมือนภาษาไทย) แต่ในทางปฏิบัติแล้ว ได้เกิดการผันแปรของเสียงอ่านไปมากจนเหลือแต่เสียงควบ ว ที่ยังเป็นพยัญชนะควบแท้ ก็เนื่องด้วยว่าสิ่งเหล่านี้เป็นร่องรอยของเสียงพยัญชนะต้นควบกล้ำในภาษาไทตะวันตกเฉียงใต้ดั้งเดิม (ต่อมาได้วิวัฒนาการเป็นภาษาล้านนา, ไทย ฯลฯ) ซึ่งเป็นภาษาที่ใช้กันในดินแดนล้านนาและไทยในช่วงเวลาก่อน พ.ศ. 2000​ และคาบเกี่ยวกับช่วงต้นของการประดิษฐ์อักษรธรรม^[12]

สระลอยคือรูปสระที่ออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ไม่ต้องประสมกับพยัญชนะ สระลอยในอักษรธรรมล้านนามีใช้สำหรับเขียนภาษาบาลีสันสกฤตเป็นหลัก เว้นแต่รูปสระ ᩐᩣ (เอา) ซึ่งเป็นรูปสระพิเศษแทนคำว่า เอา ซึ่งเป็นคำภาษาตระกูลไท ไม่ใช้กับคำภาษาบาลีสันสกฤต^[18]

อักษรธรรม		คำอ่าน		การปริวรรต
		ถอดเสียง	สัทอักษร	อักษรไทย	อักษรละติน
ᩋ		อ๋ะ	/áʔ/	อะ	a
ᩋᩣ		อา	/āː/	อา	aa
ᩍ		อิ๋	/íʔ/	อิ	i
ᩎ		อี	/īː/	อี	ii
ᩏ		อุ๋	/úʔ/	อุ	u
ᩐ		อู	/ūː/	อู	uu
ᩑ		เอ	/ēː/	เอ	e
ᩒ		โอ	/ōː/	โอ	o
ᩂ		ลิ, ลึ, ลือ, เลอ	/li/, /lɯ̄ː/, /lɯ᷇ʔ/, /lɤː/[19]	ฤ, ฤๅ, รึ, รือ, ริ, เรอ[19]	rue, ruue, ri, roe[19]
ᩄ				ฦ, ฦๅ, ลึ, ลือ, ลิ, เลอ[19]	lue, luue, li, loe[19]
ᩐᩣ		เอา	/aw/	เอา	aw, au, ao

เป็นสระที่ไม่สามารถออกเสียงได้ด้วยตัวเอง ต้องนำไปผสมกับพยัญชนะก่อนจึงจะสามารถออกเสียงได้ การเรียกชื่อสระจมจะเรียกชื่อคล้ายสระในอักษรไทยทุกประการ แต่ในอักษรธรรมจะเรียกโดยขึ้นต้นด้วยคำว่าไม้ เช่นว่า ไม้ก๋ะ ไม้ก๋า ไม้กิ ไม้กี๋ ฯลฯ

อักษรธรรมล้านนานั้นแต่หนเดิมได้ถูกประดิษฐ์ขึ้นเพื่อใช้เขียนภาษาบาลีก่อนเป็นเบื้องแรก ดังนั้นจึงใช้เขียนภาษาบาลีได้อย่างราบรื่น แต่ทว่าการณ์มิได้เป็นเช่นนั้นสำหรับภาษาสันสกฤต เนื่องจากการใช้อักษรธรรมเขียนภาษาสันสกฤตนั้นได้เกิดขึ้นในสมัยหลัง และแม้โดยพื้นฐานแล้วภาษาสันสกฤตจะใกล้เคียงกับภาษาบาลีมาก แต่ก็มีเสียงสระที่เพิ่มขึ้นมาคือ สระไอ และ สระเอา เพื่อให้สามารถเขียนภาษาสันสกฤตได้ จึงมีการดัดแปลงไม้แก๋ (รูปสระแอ) สำหรับใช้แทนเสียง สระไอ และ สระเอา ในภาษาสันสกฤต ดังตารางด้านล่าง จากหลักฐานจะพบเพียงรูปสระจมของสระทั้งสองนี้เท่านั้น ไม่พบรูปสระลอย และรูปสระ ᩐᩣ​ ก็จะไม่นำไปใช้กับภาษาสันสฤต นอกจากนี้ยังมีการประดิษฐ์รูปสระจมของตัว ฤ ขึ้นใช้สำหรับภาษาสันสกฤตด้วย โดยอักขระนี้อาจมีรูปลักษณ์คล้ายหางป๊ะ (◌ᩛ) หรือเขียนเป็นตัว ᩂ อยู่ใต้พยัญชนะ ​^[19]

อักษรธรรมล้านนามีรูปวรรณยุกต์หลัก ๆ คือไม้เหยาะ (ᨾᩱ᩶ᩀᩰᩬᩡ) และไม้ขอจ๊าง (ᨾᩱ᩶ᨡᩬᩴᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ) ซึ่งเทียบเท่ากับไม้เอกและไม้โทของอักษรไทย โดยไม่มีรูปที่เทียบเท่าไม้ตรีและจัตวา ทำให้การผันเสียงวรรณยุกต์มีระบบที่แตกต่างจากภาษาไทยมาตรฐานค่อนข้างมาก เนื่องจากภาษาล้านนามีเสียงวรรณยุกต์ถึง 6 เสียง แต่ในการเขียน จะผันเสียงโดยใช้รูปวรรณยุกต์เพียงสองรูปเท่านั้น ขณะที่ภาษาไทยมาตรฐานมีเสียงวรรณยุกต์ 5 เสียง แต่ก็มีการประดิษฐ์รูปวรรณยุกต์ให้ใช้ได้ครบทุกเสียง อนึ่ง ในภาษาไทเขิน ก็ได้มีความพยายามในการประดิษฐ์รูปวรรณยุกต์เพิ่มเติมอีก 3 รูป คือ ไม้ก๋อเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᨠᩬᩴᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) ไม้สองเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᩈᩬᨦᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) และไม้สามเหนือ (ᨾᩱ᩶​ᩈᩣ᩠ᨾᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ) สำหรับใช้กับกลุ่มอักษรกลาง ᩋ​ (อ) ᨷ​ (บ) ᨯ​ (ด) ᩀ​ (อย) อย่างไรก็ตาม รูปวรรณยุกต์ที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่นี้ ยังจำกัดใช้เฉพาะในภาษาไทเขินแบบเชียงตุง ซึ่งมีการออกเสียงวรรณยุกต์ต่างจากภาษาล้านนาที่ใช้ในภาคเหนือของไทย ทั้งยังมีรูปแบบการใช้ที่สับสนและไม่เป็นระบบมากนัก จึงไม่เป็นที่นิยมใช้กันอย่างแพร่หลายนัก^[21]

รูป​วรรณยุกต์		ชื่อเรียก			หมายเหตุ
		ชื่อภาษาล้านนา	ถอดเสียง	สัทอักษร
᩵		ᨾᩱ᩶ᩀᩢ᩠ᨠ, ᨾᩱ᩶ᩀᩰᩬᩡ[22]	ไม้หยัก, ไม้เหยาะ	/máj.jǎk/, /máj.jɔ́ʔ/	เทียบได้กับไม้เอก
᩶		ᨾᩱ᩶ᨡᩬᩴᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ[22]	ไม้ขอจ๊าง	/máj.xɔ̌ː.t͡ɕáːŋ/	เทียบได้กับไม้โท
ᩢ		ᨾᩱ᩶ᨪᩢ᩠ᨯ[21]	ไม้ซัด	/máj.sát/	เป็นรูปไม้หันอากาศ แต่สามารถใช้เป็นรูปไม้โทได้เช่นกัน และมักพบใช้ปะปนกันได้โดยทั่วไป
᩷		ᨾᩱ᩶​ᨠᩬᩴᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[23]	ไม้ก๋อเหนือ	/máj.kɔ̌.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนไม้ก๋อ (สระออ) -ᩳ ใช้สำหรับบังคับเสียงวรรณยุกต์อักษรกลาง แต่การใช้ยังลักลั่นอยู่มาก เนื่องจากบางตำราถือว่าใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์สามัญ แต่บางตำราก็ว่าให้ใช้สำหรับวรรณยุกต์ที่ใกล้เคียงกับเสียงตรีในภาษาไทยมาตรฐาน [21]
᩸		ᨾᩱ᩶​ᩈᩬᨦᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[23]	ไม้สองเหนือ	/máj.sɔ̌ːŋ.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนเลขสอง ᪂ ใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์จัตวาของอักษรกลาง เพื่อป้องกันความสับสนในการออกเสียง[21]
᩹		ᨾᩱ᩶​ᩈᩣ᩠ᨾᩉ᩠ᨶᩮᩬᩥᩋ[23]	ไม้สามเหนือ	/máj.sǎːm.nɯa̯/	ประดิษฐ์ขึ้นใช้กับภาษาไทเขิน, รูปร่างเหมือนเลขสาม ᪃ ใช้สำหรับเสียงวรรณยุกต์ของอักษรกลาง ซึ่งมีเสียงใกล้เคียงกับเสียโทในภาษาไทยมาตรฐาน[21]
๋		ᨾᩱ᩶ᨡᩣᨸᩮ[24][25]	ไม้ขาเป๋	/máj.kʰǎː.pěː/	ยืมจากอักษรไทยรูปไม้จัตวา สำหรับใช้ในภาษาไทเขิน เทียบได้กับไม้สองเหนือ[21]
้		ᨾᩱ᩶ᩈᩣ᩠ᨾᨡᩦ᩠ᨯ[24][25]	ไม้สามขีด	/máj.sǎːm.kʰìːt/	ยืมจากอักษรไทยรูปไม้โท สำหรับใช้ในภาษาไทเขิน เทียบได้กับไม้สามเหนือ[21]

คำเมืองสำเนียงเชียงใหม่มีวรรณยุกต์ 6 เสียง โดยพื้นฐานจะใกล้เคียงกับภาษาไทยมาตรฐานคือมีเสียง 5 เสียง ได้แก่ สามัญ เอก โท ตรี และ จัตตา แต่มีเสียงครึ่งโทครึ่งตรีเพิ่มมาอีกหนึ่งเสียง ซึ่งในวงวิชาการมักเรียกว่า เสียงโทพิเศษ วรรณยุกต์สำเนียงเชียงใหม่มีระดับเสียงที่ค่อนข้างใกล้เคียงกับเสียงวรรณยุกต์ของภาษาไทยมาตรฐาน แต่สำเนียงในถิ่นอื่นอาจจะมีความแตกต่างไปจากภาษาไทยมาตรฐานได้มาก และอาจจะมีเสียงวรรณยุกต์มากถึง 8 เสียง

อักษรธรรมล้านนาแบ่งเป็นระบบไตรยางศ์สำหรับผันวรรณยุกต์ได้เช่นเดียวกับอักษรไทย แต่ก็มีความแตกต่างค่อนข้างมาก เนื่องจากอักษรธรรมมีรูปวรรณยุกต์เพียง 2 รูป คือ ไม้เหยาะ (เทียบเท่าไม้เอก) และ ไม้ขอจ๊าง (เทียบเท่าไม้โท) แต่ต้องผันเสียงถึง 6 เสียง อีกทั้งพยัญชนะหลายตัวก็ออกเสียงต่างจากอักษรไทย ดังนั้นในการผันวรรณยุกต์ดัวยอักษรธรรม จะเป็นการผันในลักษณะที่ผันอักษรต่ำคู่ไปกับอักษรสูงให้ครบ 6 เสียง และในส่วนของอักษรต่ำเดียว ก็จะมีรูป ᩉ​ (ห) นำ สำหรับเป็นคู่อักษรสูงเช่นเดียวกับอักษรไทย อย่างไรก็ดีเสียงพยัญชนะของอักษรธรรมจะต่างจากอักษรภาษาไทย เช่น รูป ᨠ​ (ก) กับ ᨣ​ (ค) มีเสียง ก เหมือนกัน และจะใช้ผันเป็นเสียง ก คู่กันจนครบ 6 เสียง คือ ​ᨣᩤ​ ᨠ᩵ᩣ​ ᨣ᩵ᩤ​ ᨠ᩶ᩣ​ ᨣ᩶ᩤ​ ᨠᩣ ดังนั้น คู่ของอักษรที่จะใช้ผันวรรณยุกต์คู่กันจะแตกต่างจากอักษรไทย ซึ่งจะได้แสดงไว้ในตารางข้างล่างนี้^[27]