มณฑลมหาราษฎร์

มณฑลมหาราษฎร์ เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยามที่แบ่งออกจากมณฑลพายัพในปี พ.ศ. 2458 ครอบคลุมพื้นที่ทางด้านตะวันออกของมณฑลพายัพเดิม

มณฑลมหาราษฎร์
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2459 – 2469
แผนที่แสดงหัวเมืองในมณฑลมหาราษฎร์
เมืองหลวง	แพร่
การปกครอง
• ประเภท	สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล
• พ.ศ. 2459–2465	พระยาเพชรรัตน์สงคราม (เลื่อง ภูมิรัตน์) (คนแรก)
• พ.ศ. 2465–2466	พระยาไกรเพชรรัตนสงคราม (ซม โชติกะพุกกณะ)
• พ.ศ. 2466–2469	พระยาเดชานุชิตสยามมิศร์ภักดี (หนา บุนนาค) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	รัตนโกสินทร์
• แยกออกมาจากมณฑลพายัพ	1 เมษายน พ.ศ. 2459
• ยุบรวมกับมณฑลพายัพอีกครั้งหนึ่ง	31 มีนาคม พ.ศ. 2469
ก่อนหน้า ถัดไป มณฑลพายัพ มณฑลพายัพ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

ประวัติ

ในปี พ.ศ. 2458 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้แยกนครลำปาง นครแพร่ และนครน่าน ออกเป็นมณฑลมหาราษฎร์ เนื่องจากมณฑลพายัพเป็นมณฑลที่มีเมืองใหญ่หลายเมือง และเมืองเหล่านั้นมีท้องที่กว้าง แยกอยู่ตามลุ่มน้ำถึง 3 ลุ่มน้ำ คือ ลุ่มน้ำเจ้าพระยา ลุ่มน้ำของ(โขง) ลุ่มน้ำคง(สาระวิน) มีพื้นที่ครอบคลุมทางด้านตะวันออกของมณฑลพายัพเดิม ตั้งสำนักข้าหลวงใหญ่มณฑลที่เมืองนครแพร่ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้มหาอำมาตย์ตรีพระยาเพชรรัตน์สงคราม เป็นสมุหเทศาภิบาล และมหาอำมาตย์โทเจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐ์ศักดิ์ เป็นอุปราชมณฑลผู้ตรวจตรากำกับราชการ ต่อมาในปี พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์รวมกันมณฑลพายัพตามเดิม

รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง

เจ้าผู้ครองนครลำปาง

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
13	เจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต	เจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2440 - 2465
14	เจ้าราชบุตร (แก้วเมืองพวน ณ ลำปาง)	รั้งตำแหน่งเจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2465 - 2468

เจ้าผู้ครองนครน่าน

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
13	พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช	พระเจ้านครน่าน	ราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2436 - 2461
14	เจ้ามหาพรหมสุรธาดา	เจ้านครน่าน	ราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2461 - 2474

เจ้าผู้ครองนครแพร่

ตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครแพร่ถูกยกเลิกในปี พ.ศ. 2445

สมุหเทศาภิบาล

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
1	มหาอำมาตย์ตรี พระยาเพชรรัตน์สงคราม	สมุหเทศาภิบาลมณฑลมณฑลมหาราษฎร์	-	พ.ศ. 2458 - 2468

อุปราชมณฑล

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
1	มหาอำมาตย์โท เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)	อุปราชมณฑลมณฑลมหาราษฎร์	-	พ.ศ. 2458 - 2468

โรงเรียนประจำมณฑลมหาราษฎร์

• โรงเรียนชายประจำมณฑลมมหาราษฎร์"พิริยาลัย" ปัจจุบันคือ โรงเรียนพิริยาลัยจังหวัดแพร่
• โรงเรียนสตรีประจำมณฑลมมหาราษฎร์"นารีรัตน์" ปัจจุบันคือ โรงเรียนนารีรัตน์จังหวัดแพร่

แหล่งอ้างอิงอื่น

ชัยวัฒน์ ปะสุนะ. (2564). ระบอบอาณานิคมของอังกฤษในพม่าและแหลมมลายู กับการจัดการมณฑลพายัพของรัฐสยาม ค.ศ. 1894-1933. วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. เก็บถาวร 2022-08-01 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน

อ้างอิง

1. "ประกาศ เลิกมณฑลเพชรบูรณ์เข้าเป็นเมืองในมณฑลพิษณุโลก และแยกมณฑลพายัพเป็นมณฑลมหาราษฎร์ และมณฑลพายัพ รวมเรียกว่า มณฑลภาคพายัพ มีตำแหน่งอุปราชเป็นผู้ตรวจตรากำกับราชการ" (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2014-10-20. สืบค้นเมื่อ 2013-01-16.
2. ราชกิจจานุเบกษา วันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2466 เล่มที่ 40 หน้า82