พ่อขุนบานเมือง

พ่อขุนบานเมือง (สวรรคตราว พ.ศ. 1822) เป็นพระมหากษัตริย์แห่งอาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรโบราณในประเทศไทยปัจจุบัน พระองค์ทรงอยู่ในราชวงศ์พระร่วง

พ่อขุนบานเมือง
พระรูปพ่อขุนบานเมือง ไม่ปรากฏที่ตั้ง
พระมหากษัตริย์สุโขทัย
ครองราชย์	? – ราว พ.ศ. 1822
ก่อนหน้า	พ่อขุนศรีอินทราทิตย์
ถัดไป	พ่อขุนรามคำแหงมหาราช
สวรรคต	ราว พ.ศ. 1822
พระราชบุตร	พระยางั่วนำถุม
ราชวงศ์	พระร่วง
พระราชบิดา	พ่อขุนศรีอินทราทิตย์
พระราชมารดา	นางเสือง

พระนาม

คำนำพระนามว่า "พ่อขุน" นั้นปรากฏในจารึกบางหลัก เช่น จารึกพ่อขุนรามคำแหง (ราว พ.ศ. 1835) และจารึกวัดศรีชุม (ราว พ.ศ. 1884–1910) ส่วนจารึกสมัยหลัง เช่น จารึกปู่ขุนจิตขุนจอด (พ.ศ. 1935) ใช้คำนำพระนามแบบมอญว่า "พรญา" (พระยา) ขณะที่คำว่า "พ่อขุน" ถูกลดฐานะเป็นคำนำหน้านามขุนนางหรือเจ้าเมือง

พระนาม "บานเมือง" ปรากฏในจารึกพ่อขุนรามคำแหง ส่วนจารึกปู่ขุนจิตขุนจอดเรียกพระองค์ว่า "บาน"

พระนาม "บานเมือง" แปลว่า เบิกบานเมือง (ทำให้เมืองเบิกบาน)

เอกสารภาษาบาลีมักแปลงคำว่า "บาน" เป็น "บาล" (บาลี: ปาล) ทำให้คนทั่วไปเข้าใจผิดว่า พระนามคือ "บาลเมือง" ที่แปลว่า "คุ้มครองเมือง"

ปีรัชกาล

เดิมสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเฉลี่ยปีรัชกาลของพระมหากษัตริย์สุโขทัยไว้คร่าว ๆ โดยทรงเชื่อว่า แต่ละพระองค์ทรงครองราชย์ราว 20 ปี จึงทรงกะไว้ว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ทรงครองราชย์ถึง พ.ศ. 1800 และพ่อขุนบานเมืองทรงครองราชย์ต่อตั้งแต่ พ.ศ. 1800 จนถึง 1820

อย่างไรก็ดี ประเสริฐ ณ นคร เห็นควรระบุว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์เสด็จสวรรคตในปีใดไม่ปรากฏ และพ่อขุนบานเมืองจึงทรงขึ้นครองราชย์ต่อจนถึง พ.ศ. 1822 อันเป็นปีที่พ่อขุนรามคำแหงมหาราช พระอนุชาของพ่อขุนบานเมือง ทรงขึ้นครองราชย์ โดย พ.ศ. 1822 นี้ได้มาจากการเสนอของตรี อมาตยกุล ว่า พ่อขุนรามคำแหงทรงปลูกต้นตาลที่กรุงสุโขทัยใน พ.ศ. 1822 จึงน่าจะขึ้นทรงครองราชย์ในปีนั้น และประเสริฐ ณ นคร พบหลักฐานว่า กษัตริย์ไทอาหมทรงปลูกต้นไทรเมื่อขึ้นครองราชย์อย่างน้อย 7 รัชกาลด้วยกัน เพื่อเป็นเคล็ดลางว่ารัชกาลจะยืนยาวเสมือนต้นไม้ที่ทรงปลูก ทั้งต้นตาลและต้นไทรก็ยังเป็นต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ของลังกา

พระชนมชีพ

พระมหากษัตริย์ราชวงศ์พระร่วง
	พ่อขุนศรีอินทราทิตย์
	พ่อขุนบานเมือง
	พ่อขุนรามคำแหงมหาราช
พระยาเลอไทย
พระยางั่วนำถุม
	พระมหาธรรมราชาที่ 1
พระมหาธรรมราชาที่ 2
พระมหาธรรมราชาที่ 3
พระมหาธรรมราชาที่ 4
ด ค ก

พ่อขุนบานเมืองเป็นพระโอรสพระองค์ที่สองของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ พระมหากษัตริย์แห่งอาณาจักรสุโขทัย กับนางเสือง พระมเหสี พระองค์ทรงสืบราชสมบัติต่อจากพระบิดา โดยไม่ปรากฏปีที่เสด็จขึ้นครองราชย์ และทรงอยู่ในราชสมบัติไปจนเสด็จสวรรคตในราว พ.ศ. 1822

จารึกพ่อขุนรามคำแหง ซึ่งพรรณนาอัตชีวประวัติของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช พระอนุชาของพ่อขุนบานเมือง กล่าวว่า

"พ่อกูชื่อศรีอินทราทิตย์ แม่กูชื่อนางเสือง พี่กูชื่อบานเมือง ตูพี่น้องท้องเดียวห้าคน ผู้ชายสาม ผู้หญิงโสง พี่เผือผู้อ้ายตายจากเผือเตียมแต่ยังเล็ก...เมื่อชั่วพ่อกู กูบำเรอแก่พ่อกู กูบำเรอแก่แม่กู กูได้ตัวเนื้อตัวปลา กูเอามาแก่พ่อกู กูได้หมากส้มหมากหวานอันใดกินอร่อยดี กูเอามาแก่พ่อกู กูไปตีหนังวังช้างได้ กูเอามาแก่พ่อกู กูไปท่อบ้านท่อเมือง ได้ช้างได้งวง ได้ปั่วได้นาง ได้เงือนได้ทอง กูเอามาเวนแก่พ่อกู พ่อกูตาย ยังพี่กู กูพร่ำบำเรอแก่พี่กูดั่งบำเรอแก่พ่อกู พี่กูตาย จึงได้เมืองแก่กูทังกลม"

พ่อขุนบานเมืองยังทรงได้รับการเอ่ยถึงในจารึกปู่ขุนจิตขุนจอดที่พรรณนาลำดับกษัตริย์ราชวงศ์พระร่วง

ตามที่ระบุในจารึกทั้งสองหลัก เมื่อสิ้นพ่อขุนบานเมืองแล้ว พ่อขุนรามคำแหง พระอนุชาของพระองค์ ทรงสืบราชบัลลังก์ต่อเป็นพระมหากษัตริย์แห่งราชอาณาจักรสุโขทัย

เอกสาร ชินกาลมาลีปกรณ์ ระบุว่า พระองค์มีพระโอรสพระองค์หนึ่งพระนามว่า พระยางั่วนำถุม ซึ่งภายหลังได้ขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์แห่งราชอาณาจักรสุโขทัยเช่นกัน

ด้วยประเพณีการตั้งชื่อบุตรหลานตามนามบรรพบุรุษ พระนามของพระองค์จึงได้รับการตั้งเป็นชื่อเหลนของพระองค์ คือ พระยาบานเมืองผู้ซึ่งภายหลังขึ้นครองราชย์เป็นพระมหาธรรมราชาที่ 4 พระมหากษัตริย์แห่งราชอาณาจักรสุโขทัย

ดูเพิ่ม

• รายพระนามพระมหากษัตริย์ไทย

อ้างอิง

1. มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554, p. 24)
2. มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554, p. 19)
3. มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554, p. 31)
4. มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554, p. 22)
5. วินัย พงศ์ศรีเพียร (2552, p. 9)
6. ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธรฯ (2565)
7. ราชบัณฑิตยสถาน (2556, pp. 17–18)
8. สุจิตต์ วงษ์เทศ (2526, p. 174)
9. มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554, pp. 19–24)
10. มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช (2539, p. 266)
11. ประเสริฐ ณ นคร (2543, pp. 26–27)

บรรณานุกรม

• ประเสริฐ ณ นคร (2543). ประวัติศาสตร์เบ็ดเตล็ด. กรุงเทพฯ: มติชน. ISBN 9743236007.
• มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, โครงการศูนย์สุโขทัยศึกษา (2539). สารานุกรมสุโขทัยศึกษา (เล่ม 2 ฝ–ฮ). กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช. ISBN 9789746149372.
• มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา (2554). นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย. กรุงเทพฯ: มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา. ISBN 9786167308258.
• ราชบัณฑิตยสถาน (2556). ศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงมหาราช หลักที่ 1 ฉบับราชบัณฑิตยสถาน (3 ed.). กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. ISBN 9786167073620.
• วินัย พงศ์ศรีเพียร (2552). 100 เอกสารสำคัญ: สรรพสาระประวัติศาสตร์ไทย ลำดับที่ 1. กรุงเทพฯ: สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย. ISBN 9786167070032.
• ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) (2565-05-19). "จารึกปู่ขุนจิดขุนจอด". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). สืบค้นเมื่อ 2022-08-06.
• สุจิตต์ วงษ์เทศ (2526). สุโขทัยไม่ใช่ราชธานีแห่งแรกของไทย. กรุงเทพฯ: มติชน. ISBN 9748350363.

ก่อนหน้า		พ่อขุนบานเมือง		ถัดไป
พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ราชวงศ์พระร่วง		พระมหากษัตริย์แห่ง อาณาจักรสุโขทัย (? – ราว พ.ศ. 1822)		พ่อขุนรามคำแหง ราชวงศ์พระร่วง