พระยาพุทธวงศ์

พระยากากวรรณาทิปะราชวชิรปราการ^[2] หรือ พระยาพุทธวงส์ (ไทยถิ่นเหนือ: ᨻᩕ᩠ᨿᩣᨻᩩᨴ᩠ᨵᩅᩫᨦ᩠ᩈ᩼) เป็นเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ องค์ที่ 4 ระหว่างปี พ.ศ. 2369 - พ.ศ. 2389 แห่งราชวงศ์ทิพย์จักร และเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในการรวบรวมผู้คนมาเป็นประชากรของเมืองเชียงใหม่ในรัชสมัยพระเจ้ากาวิละ

พระยาพุทธวงส์ หรือ เจ้าหลวงแผ่นดินเย็น^[3] มีนามเดิมว่า นายพุทธวงส์ เป็นเจ้าโอรสองค์ใหญ่ของนายพ่อเรือน พระราชอนุชาในเจ้าฟ้าสิงหาราชธานีเจ้าฟ้าหลวงชายแก้ว ผู้ครองนครลำปางกับแม่เจ้าจันทาราชเทวี และเป็นเจ้าราชนัดดา (หลานปู่) ในพระยาไชยสงคราม (ทิพย์ช้าง) (พระญาสุละวะฤๅไชยสงคราม) กับแม่เจ้าพิมพาราชเทวี ซึ่งเป็นองค์ต้นราชวงศ์ทิพย์จักร (เชื้อเจ้าเจ็ดตน)

พระยาพุทธวงส์ มีพระอนุชาและพระขนิษฐา รวม 5 พระองค์ มีพระนามตามลำดับ ดังนี้

• พระยาพุทธวงส์ เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ องค์ที่ 4
• เจ้าราชวงศ์ (คำมูล), เจ้าราชวงศ์นครเชียงใหม่ - เจ้าปู่ในเจ้าราชสัมพันธ์วงศ์ หนานธรรมลังกา ณ เชียงใหม่ และเป็นเจ้าปู่ทวดในแม่เจ้าส่วนบุญ ในพลตรี เจ้าจักรคำขจรศักดิ์
• เจ้าบุรีรัตน์ (กาวิละ), เจ้าบุรีรัตน์นครเชียงใหม่ - เจ้าบิดาในเจ้าหญิงศรีแก้ว (ณ ลำปาง) ณ เชียงตุง ชายาในเจ้ามหาพรหม ณ เชียงตุง ราชโอรสองค์ที่ 6 ในเจ้าฟ้าชายสามจุฬามณีสิริเมฆภูมินทร์ เจ้าผู้ครองนครเชียงตุง องค์ที่ 1
• เจ้าคำลือ
• เจ้าสนธนา - ชายาในพระยาอุปราชหมูล่า พระราชมหาอุปราชานราธิบดีศรีสุวรรณฝ่ายหน้าหอคำนครลำปาง

เมื่อพระยาอุปราชคำฟั่นได้รับการสถาปนาเป็นพระยาเชียงใหม่ เจ้าพุทธวงส์ได้รับสถาปนาเป็นพระยาอุปราชเชียงใหม่แทนเมื่อวันที่ 31 มกราคม^[4] จ.ศ. 1185 ปีมะแม^[2] (นับแบบปัจจุบันตรงกับ พ.ศ. 2367) เมื่อพระยาเชียงใหม่คำฟั่นถึงแก่อนิจกรรม เจ้านายและขุนนางเชียงใหม่จึงทูลเชิญพระยาอุปราชพุทธวงส์ขึ้นสืบราชสมบัติในวันที่ 20 พฤษภาคม^[5] จ.ศ. 1188 ปีจอ^[2] (นับแบบปัจจุบันตรงกับ พ.ศ. 2369) แต่พระยาพุทธวงส์ยังคงประทับที่คุ้มเดิมหน้าวัดพระสิงห์ แม้จะได้รับทูลเชิญให้ประทับที่หอคำ ก็เกรงบารมีพระประยูรญาติที่ล่วงลับไปแล้ว จึงให้สร้างหอเทียมขึ้นทางทิศใต้ของหอคำ ประทับที่หอคำได้ 7 วันรับราชาภิเษกแล้วย้ายไปประทับที่หอเทียม เฉลิมพระนามว่าภูมิปาลรัฏฐาธิปติ^[6]

พระยาพุทธวงส์ ป่วยถึงแก่อสัญกรรมในเดือน 7 ปีมะเมีย จ.ศ. 1208^[7] (ราวเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2389)

พระยาพุทธวงส์ มีเจ้าราชโอรสและราชธิดา รวม 9 พระองค์ อยู่ในณ เชียงใหม่ มีพระนามตามลำดับ ดังนี้

• เจ้าราชบุตรหนานธนัญไชย, เจ้าราชบุตรนครเชียงใหม่ - เจ้าบิดาในเจ้าหญิงทิพโสม ณ เชียงใหม่ พระชายาในเจ้าหนานมหาเทพ ณ เชียงใหม่ เจ้าราชโอรสในพระเจ้ามโหตรประเทศ
• เจ้าหนานปัญญา
• เจ้าน้อยขี้วัว
• เจ้าน้อยขี้ควาย - เจ้าบิดาในเจ้าหญิงศรีกุย ณ เชียงใหม่ พระชายาในเจ้าหนานสมมนุษย์ ณ เชียงใหม่ เจ้าราชนัดดาในพระเจ้ากาวิละ
• เจ้าน้อยขี้ช้าง
• เจ้าหญิงเฮือนคำ
• เจ้าหน่อแก้ว สมรสด้วย เจ้าคำมูล ธิดาเจ้าหลวงอินทวิไชย (อินต๊ะวิไชย)เจ้าผู้ครองนครแพร่ ลำดับที่ ๓ แห่งราชวงศ์แสนซ้ายปลูกคุ้มอยู่ริมลำน้ำปิงที่เมืองตาก(ปัจจุบันคือที่ตั้งโรงแรมเวียงตาก) ดูแลธุรกิจสัมปทานค้าไม้สักทองที่ล่องมาตามลำน้ำปิง (แต่เดิมธุรกิจสัมปทานค้าไม้สักทองในมณฑลพายัพ ทางการสยามจะอนุญาตให้เฉพาะเชื้อพระวงศ์และเจ้านายฝ่ายเหนือเป็นผู้ดูแลเท่านั้น)ทั้งสองมีบุตรและธิดารวม ๓ คน คือ ๑ ร้อยโทเข่ง(ยศในขณะนั้น) ๒ นายขุนทอง(นายสรรพสามิตใหญ่แห่งกาญจนบุรี) และ ๓ นางทองอยู่

ภายหลังล้นเกล้ารัชกาลที่ ๖ ได้โปรดเกล้าพระราชทานนามสกุลให้ร้อยโทเข่งผู้รับราชการทหารตำแหน่งผู้รั้งผู้บังคับกองร้อยที่ ๒ กรมทหารพรานในกองพลทหารบกที่ ๖ ณ เวลานั้น คือ “บุณยปรรณานนท์” ร้อยโทเข่งจึงได้ให้น้องทั้งสองใช้นามสกุลนี้ และเป็นต้นตระกูลและสืบต่อจนกาลปัจจุบัน

• เจ้าหญิงศิริวรรณา
• เจ้าหญิงสุนันทา สุริโยดร - เจ้ามารดาในเจ้านิเวศน์อุดร (น้อยบุญปั๋น สุริโยดร) แห่งนครเชียงใหม่ นับเป็นต้นราชตระกูล "สุริโยดร" เนื่องจากขุนบรรณสารโลหะกรรม (เจ้าน้อยอินทร์ทอง สุริโยดร) เจ้านัดดา (หลานยาย) ของเจ้าหญิงฯ ขอพระราชทานนามสกุล จาก ร.6