ดิเรก ชัยนาม

ดิเรก ชัยนาม ม.ป.ช., ม.ว.ม., ท.จ.ว., อ.ป.ร.1
รองนายกรัฐมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 24 สิงหาคม พ.ศ. 2489 – 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490 (5 เดือน 13 วัน)
นายกรัฐมนตรี	ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์
ก่อนหน้า	อดุล อดุลเดชจรัส
ถัดไป	เดือน บุนนาค
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
ดำรงตำแหน่ง 22 สิงหาคม – 14 ธันวาคม พ.ศ. 2484 (3 เดือน 22 วัน)
นายกรัฐมนตรี	แปลก พิบูลสงคราม
ก่อนหน้า	แปลก พิบูลสงคราม
ถัดไป	แปลก พิบูลสงคราม
ดำรงตำแหน่ง 20 ตุลาคม พ.ศ. 2486 – 1 สิงหาคม พ.ศ. 2487 (9 เดือน 12 วัน)
นายกรัฐมนตรี	แปลก พิบูลสงคราม
ก่อนหน้า	หลวงวิจิตรวาทการ
ถัดไป	พระยาศรีเสนา (ศรีเสนา สมบัติศิริ)
ดำรงตำแหน่ง 24 มีนาคม พ.ศ. 2489 – 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490 (10 เดือน 13 วัน)
นายกรัฐมนตรี	ปรีดี พนมยงค์ ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์
ก่อนหน้า	หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช
ถัดไป	ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง
ดำรงตำแหน่ง 1 กันยายน พ.ศ. 2488 – 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2489 (5 เดือน 1 วัน)
นายกรัฐมนตรี	ทวี บุณยเกตุ หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช
ก่อนหน้า	เล้ง ศรีสมวงศ์
ถัดไป	พระยาศรีวิสารวาจา (เทียนเลี้ยง ฮุนตระกูล)
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม
ดำรงตำแหน่ง 31 สิงหาคม – 17 กันยายน พ.ศ. 2488 (17 วัน)
นายกรัฐมนตรี	ทวี บุณยเกตุ
ก่อนหน้า	เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)
ถัดไป	พระยานลราชสุวัจน์ (ทองดี นลราชสุวัจน์)
รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
ดำรงตำแหน่ง 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 – 22 สิงหาคม พ.ศ. 2484 (2 ปี 1 เดือน 8 วัน)
นายกรัฐมนตรี	แปลก พิบูลสงคราม
ก่อนหน้า	สถาปนาตำแหน่ง
ถัดไป	หลวงวิจิตรวาทการ
ดำรงตำแหน่ง 15 ธันวาคม พ.ศ. 2484 – 5 มกราคม พ.ศ. 2485 (21 วัน)
นายกรัฐมนตรี	แปลก พิบูลสงคราม
ก่อนหน้า	หลวงวิจิตรวาทการ
ถัดไป	หลวงวิจิตรวาทการ
ข้อมูลส่วนบุคคล
เกิด	18 มกราคม พ.ศ. 2448 จังหวัดพิษณุโลก ประเทศสยาม
เสียชีวิต	1 พฤษภาคม พ.ศ. 2510 (62 ปี) จังหวัดพระนคร ประเทศไทย
ศาสนา	พุทธ
คู่สมรส	หม่อมหลวง ปุ๋ย (นพวงศ์) ชัยนาม
บุตร	4 คน
ลายมือชื่อ

ศาสตราจารย์ดิเรก ชัยนาม (18 มกราคม พ.ศ. 2448 – 1 พฤษภาคม พ.ศ. 2510) เป็นนักการเมือง นักการทูต และอาจารย์ชาวไทย เคยดำรงตำแหน่งเอกอัครราชทูตไทยประจำกรุงโตเกียว กรุงลอนดอน และกรุงบอนน์^[1]รองนายกรัฐมนตรี รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม และคณบดีคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เคยได้รับการเสนอชื่อจากนายปรีดี พนมยงค์ ให้ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี แต่ได้ปฏิเสธที่จะรับตำแหน่ง และเคยได้รับการเสนอชื่อจากรัฐบาลไทย ต่อองค์การยูเนสโกให้ประกาศเกียรติคุณเป็นบุคคลสำคัญแห่งโลก แต่ไม่ได้รับพิจารณาเนื่องจากข้อเสนอของรัฐบาลไทยไม่เข้าข่ายที่จะได้รับการพิจารณา^[1]

ดิเรก ชัยนาม เกิดเมื่อวันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2448 ที่ตำบลบึงกอก อำเภอบางระกำ จังหวัดพิษณุโลก เป็นบุตรชายของพระยาอุภัยพิพากษา (เกลื่อน ชัยนาม) อดีตข้าราชการตุลาการเมืองพิษณุโลก และคุณหญิงจันทน์ อุภัยพิพากษา เป็นพี่ชายต่างมารดาของพลอากาศโท อุสาห์ ชัยนาม และเป็นพี่ชายร่วมมารดาของศาสตราจารย์ไพโรจน์ ชัยนาม อดีตปลัดกระทรวงการต่างประเทศ สมัยที่ยังเป็นเด็กสุขภาพไม่แข็งแรง จนกระทั่งทางครอบครัวได้มายกถวายให้เป็นลูกของพระพุทธชินราช พระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองพิษณุโลกและประเทศไทย สุขภาพจึงกลับมาแข็งแรงเป็นที่น่าพอใจ

ดิเรกศึกษาเล่าเรียนในระดับมัธยมที่โรงเรียนอัสสัมชัญ บางรัก กรุงเทพมหานคร ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2457 โดยเริ่มต้นเป็นนักเรียนประจำ และออกมาเป็นนักเรียนไปกลับใน 2 ปีสุดท้าย จากนั้นได้ย้ายมาเรียนชั้นมัธยม 8 ที่ โรงเรียนราชวิทยาลัย (ปัจจุบัน คือ โรงเรียน ภ.ป.ร. ราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ์) จนจบการศึกษาเมื่อปี พ.ศ. 2466 และได้รับพระราชทานยศเป็น มหาดเล็กวิเศษ เมื่อวันที่ 1 มิถุนายน พ.ศ. 2468 และมาเข้าเรียนในโรงเรียนกฎหมายจนจบการศึกษาเป็นเนติบัณฑิต ใน ปี พ.ศ. 2471

• วันที่ 21 ธันวาคม พ.ศ. 2481 เป็นรัฐมนตรี
• วันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 เป็นรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงการต่างประเทศ^[2]
• วันที่ 22 สิงหาคม พ.ศ. 2484 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
• วันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2484 เป็นรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
• วันที่ 5 มกราคม พ.ศ. 2485 กราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่ง เนื่องจากได้รับแต่งตั้งเป็นเอกอัครราชทูตไทยประจำจักรวรรดิญี่ปุ่น
• วันที่ 20 ตุลาคม พ.ศ. 2486 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
• วันที่ 1 กันยายน พ.ศ. 2488 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ^[3]
• วันที่ 19 กันยายน พ.ศ. 2488 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง^[4]
• วันที่ 24 มีนาคม พ.ศ. 2489 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ^[5]
• วันที่ 11 มิถุนายน พ.ศ. 2489 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ^[6]
• วันที่ 24 สิงหาคม พ.ศ. 2489 เป็นรองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
• วันที่ 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490 ได้กราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งรองนายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ

ดิเรกขณะที่ดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ได้ให้ประเทศไทยเข้าเป็นสมาชิกสหประชาชาติลำดับที่ 55 เมื่อวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2489 (ค.ศ. 1946) หลังจากที่สหประชาชาติก่อตั้ง 1 ปี โดยชี้แจงเหตุผลการสมัครเป็นสมาชิกสหประชาชาติ ดังนี้

• เพื่อความมั่นคงของไทย เนื่องจากสหประชาชาติเป็นองค์การที่มีกำลังมากที่สุดที่สามารถธำรงสันติภาพ และความมั่นคง และให้ความยุติธรรมสำหรับประเทศเล็ก ๆ อย่างไทย
• เพื่อแสดงให้โลกเห็นว่า ประเทศไทยเป็นประเทศเก่าแก่ชาติหนึ่ง เนื่องจากการที่เข้าเป็นสมาชิกขององค์การเป็นการยืนยันรับรองฐานะของไทยอีกครั้งหนึ่ง
• ไทยหวังความช่วยเหลือจากสหประชาชาติในด้านเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม
• เพื่อแสดงให้โลกเห็นว่า ไทยประสงค์จะร่วมมือในการสร้างสันติภาพและความมั่นคงของโลกอย่างจริงจัง

ในวันที่ 7 ธันวาคม พ.ศ. 2484 คณะเอกอัครราชทูตญี่ปุ่นพร้อมด้วยผู้ช่วยทูตฝ่ายทหาร ได้ขอเข้าพบนายกรัฐมนตรีของไทย คือ จอมพล แปลก พิบูลสงคราม แต่นายกรัฐมนตรีไม่อยู่ เนื่องจากไปตรวจดูสถานการณ์ชายแดนอรัญประเทศ พลตำรวจเอก อดุล อดุลเดชจรัส รองนายกรัฐมนตรี ผู้รักษาการแทนนายกรัฐมนตรี พร้อมด้วย ดิเรก ชัยนาม รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศได้ออกมารับแทน

เอกอัครราชทูตญี่ปุ่นแจ้งว่า ญี่ปุ่นได้ประกาศสงครามกับสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ และได้ตัดสินใจส่งกำลังทหาร เข้าโจมตีดินแดนของทั้งสองประเทศ ในวันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2484 เวลา 01.00 นาฬิกา ดินแดนบางส่วนที่ญี่ปุ่นจะบุกเข้า ต้องอาศัยผ่านดินแดนของไทย ฉะนั้นญี่ปุ่นจึงใคร่จะขออนุญาตจากรัฐบาลไทย ให้ญี่ปุ่นส่งกำลังบำรุงผ่านดินแดนประเทศไทย เพื่อดำเนินการศึกต่อฝ่ายอังกฤษ โดยขอให้รัฐบาลตอบภายใน 4 ชั่วโมง

ซึ่งดิเรกกล่าวว่า "การที่จะอนุญาตหรือไม่นั้นข้าพเจ้าไม่มีอำนาจแต่อย่างใด เพราะท่านก็ทราบดีแล้วว่า ข้าพเจ้าเป็นเพียงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ อำนาจสั่งไม่ให้ต่อสู้นั้นคือนายกรัฐมนตรี ซึ่งดำรงตำแหน่งผู้บัญชาการทหารสูงสุดอีกตำแหน่ง ... ผู้บัญชาการทหารสูงสุด ได้ประกาศเป็นคำสั่งประจำไว้แล้วว่า ไม่ว่ากองทหารประเทศใด ถ้าเข้ามาแผ่นดินไทย ให้ต่อต้านอย่างเต็มที่ ฉะนั้นผู้ที่จะยกเลิกคำสั่งนี้คือผู้บัญชาการทหารสูงสุด" แต่ขณะนั้น จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรีและผู้บัญชาการทหารสูงสุด กำลังตรวจราชการอยู่ที่ชายแดนภาคตะวันออก ซึ่งถ้าไม่มีการเปลี่ยนแปลงคำสั่ง สงครามกับมหามิตรที่กลายเป็นผู้รุกรานเพียงข้ามคืน ก็มิอาจเลี่ยงได้

คณะรัฐมนตรีได้พิจารณากันถึงผลดีผลเสียหากต่อสู้กับญี่ปุ่น ในที่สุดนายกรัฐมนตรีได้ลงความเห็นว่าไม่มีประโยชน์ที่จะต่อต้านเพราะไทยไม่มีกำลังพอ อังกฤษและสหรัฐฯ ก็ไม่มีทางที่จะมาช่วยเหลือไทยได้ ขืนสู้ญี่ปุ่นไปประเทศไทยก็จะเสียหายอย่างหนัก คณะรัฐมนตรีจึงสั่งให้หยุดยิงเพื่อเจรจากับญี่ปุ่น ฝ่ายญี่ปุ่นได้เสนอทางเลือกให้ไทย 4 แผน ดังนี้

• แผนที่ 1 ไทยกับญี่ปุ่นทำสัมพันธ์ไมตรีในทางรุกและป้องกันร่วมกัน
• แผนที่ 2 ไทยเข้าเป็นภาคีกติกาสัญญาไตรภาคี ฉบับลงวันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2483 กล่าวคือ เข้าร่วมฝ่ายอักษะกับเยอรมนี อิตาลี และญี่ปุ่น
• แผนที่ 3 ไทยให้ความร่วมมือทางทหารตามที่จำเป็นแก่ญี่ปุ่น รวมทั้งการอนุญาตให้ญี่ปุ่นผ่านอาณาเขตไทย และให้ความสะดวกทุกอย่างที่จำเป็น พร้อมทั้งป้องกันมิให้เกิดปะทะกันระหว่างทหารไทยกับทหารญี่ปุ่น
• แผนที่ 4 ไทยกับญี่ปุ่นรับร่วมกันป้องกันประเทศไทย

คณะรัฐมนตรีความเห็นแตกแยกออกเป็นหลายฝ่าย ดิเรกเสนอว่า โดยที่ประเทศไทยได้ยืนยันจะรักษาความเป็นกลางตลอดมา หากจำเป็นต้องยอมให้แก่ฝ่ายญี่ปุ่น อย่างมากก็ควรจะยอมเพียงให้กำลังทหารญี่ปุ่นผ่าน ตามแผนที่ 3 เท่านั้น ถ้ายอม มากกว่านั้น โลกอาจจะมองไทยว่า ทั้ง ๆ ที่ประกาศจะเป็นกลาง ความจริงแล้วสมคบกับญี่ปุ่น ตลอดมามิใช่ ต้องยอมเพราะสู้ไม่ไหว พล.ต.อ. อดุล และ ปรีดี พนมยงค์ สนับสนุนดิเรก ในที่สุดที่ประชุมคณะรัฐมนตรีเห็นว่า แผนที่ 3 เหมาะสมที่สุด จึงได้นำข้อตกลงไปเสนอแจ้งแก่ญี่ปุ่น และมีการลงนามในข้อตกลงที่ไทย ยินยอมให้ญี่ปุ่นส่งกำลังทหารผ่านประเทศไทย ประเทศไทยจึงประกาศสงครามกับอังกฤษและสหรัฐอเมริกาเมื่อ 25 มกราคม พ.ศ. 2485

ในภายหลังดิเรกได้เขียนหนังสืออธิบายถึงเหตุการณ์บ้านเมืองในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง โดยอธิบายให้เห็นภาพเหตุการณ์ บุคคลแวดล้อม ชั้นเชิงทางการทูต กุศโลบายทางการเมือง กลวิธีทางการทหารของประเทศที่ร่วมในสงคราม ตลอดจนวิธีคลี่คลายปัญหาต่าง ๆ ของประเทศไทย ซึ่งร่วมอยู่ในเหตุการณ์ ให้รอดพ้นมหาภัยในครั้งนั้น ในหนังสือ ไทยกับสงครามโลกครั้งที่ 2

"ขบวนการเสรีไทย" รวมตัวกันเป็นขบวนการได้ตั้งแต่ปลายปี พ.ศ. 2487 ถึงต้นปี พ.ศ. 2488 พร้อม ๆ กับที่ฝ่ายอักษะเริ่มพ่ายแพ้ในยุโรปไล่ไปตั้งแต่การที่เยอรมนีพ่ายแพ้ต่อสหภาพโซเวียต ในเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2487 ฝ่ายสัมพันธมิตรสามารถยกพลขึ้นบกที่บริเวณชายฝั่งนอร์ม็องดี ประเทศฝรั่งเศส จนสามารถปลดปล่อยกรุงปารีสจากการยึดครองของนาซีเยอรมนีได้ ในเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2487 นาซีเยอรมนีเริ่มประสบความพ่ายแพ้ในสมรภูมิสำคัญหลายจุด ส่งผลให้ฝ่ายสัมพันธมิตรสามารถเข้ามาหนุนช่วยในภาคพื้นเอเชียได้เต็มที่ แต่กระนั้นก็ตาม ญี่ปุ่นที่ยึดครองภาคพื้นเอเชียบูรพา ก็ไม่ได้แสดงท่าทีที่จะยอมแพ้แต่อย่างใด ดังนั้นปฏิบัติการปลดอาวุธทหารฝรั่งเศสในอินโดจีน ในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2488 จึงเกิดขึ้น เนื่องจากญี่ปุ่นสืบทราบว่าทหารฝรั่งเศสในอินโดจีน ได้ทำงานช่วยเหลือฝ่ายสัมพันธมิตร

นั่นก็เหมือนเป็นสัญญาณเตือนขบวนการเสรีไทยว่า การที่ญี่ปุ่นจะยอมแพ้มิได้ง่ายดายเหมือนอย่างที่ใครบางคนคิด เพื่อเตรียมพร้อมกับสถานการณ์ดังกล่าว จึงได้มีการจัดตั้งกองบัญชาการเสรีไทยขึ้นในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2488 โดยมีปรีดี พนมยงค์ เป็นหัวหน้า และดิเรก ชัยนาม เป็นหัวหน้ากองกลาง

ศาสตราจารย์ ดิเรก ชัยนามได้ดำรงตำแหน่งคณบดีคนแรกของคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ตั้งแต่เมื่อวันที่ 19 มิถุนายน พ.ศ. 2492 จนถึงวันที่ 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495 และได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ทางการทูต เมื่อวันที่ 30 ธันวาคม พ.ศ. 2497 และเป็นลำดับที่ 5 ของผู้ที่ได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ ของคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทางคณะได้สร้างอนุสาวรีย์รูปของท่านไว้เป็นที่ระลึกในบริเวณคณะ

• 1 มิถุนายน พ.ศ. 2468 มหาดเล็กวิเศษ^[7]

ดิเรก ชัยนาม ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของประเทศไทยและเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของต่างประเทศต่าง ๆ ดังนี้